Anayasal Mali Güç İlkesi Açısından Türk Gelir Vergisi

ÖNSÖZ ..................................................................................................... V

İÇİNDEKİLER ....................................................................................... VII

KISALTMALAR LİSTESİ ................................................................... XV

TABLOLAR LİSTESİ ........................................................................ XVII

GİRİŞ........................................................................................................ 1

BİRİNCİ BÖLÜM: VERGİLENDİRMENİN ANAYASA’DA TEMELLENDİRİLMESİ VE GELİR VERGİSİNDE MALİ GÜCÜN DAYANAĞI

I. VERGİLENDİRME YETKİSİNİN TEMELİ VE ANAYASA İLE İLİŞKİSİ ............................................................... 5

A. VERGİLENDİRME YETKİSİNİN TEMELİ VE KAPSAMI .................................................................................. 6

B. VERGİLENDİRME YETKİSİNİN KAYNAĞI VE ANAYASA İLE İLİŞKİSİ .......................................................... 6 II. VERGİLENDİRMENİN AMAÇLARI .......................................... 7

III. ANAYASAL VERGİLENDİRME İLKELERİ ............................. 9

A. SOSYAL DEVLET VE HUKUKİ GÜVENLİK İLKELERİ .................................................................................. 9

B. VERGİLENDİRMEDE BELİRLİLİK VE KIYAS YASAĞI İLKELERİ ................................................................ 10

C. VERGİLENDİRMEDE GENELLİK İLKESİ .......................... 11

D. VERGİLENDİRMEDE EŞİTLİK VE ADALET İLKELERİ ................................................................................ 14

E. VERGİLENDİRMEDE KANUNİLİK İLKESİ ....................... 17

F. MALİ GÜCE GÖRE VERGİLENDİRME VE ÖLÇÜLÜLÜK İLKELERİ ....................................................... 19

IV. MALİ GÜCÜN ANAYASAL TEMELİNİN TARİHİ GELİŞİMİ ....................................................................................... 20

VIII İçindekiler

A. EVRENSEL BİLDİRGELERDE MALİ GÜCE GÖRE VERGİLEME İLKESİ .............................................................. 20

1. Magna Carta .................................................................... 21

2. Haklar Dilekçesi ve Haklar Bildirisi................................ 24

3. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi .............................. 25

4. Pul Kanunu Kongresi Bildirgesi ...................................... 26

5. İlk Kıtasal Kongre Bildirisi ............................................. 27

6. Virginia Haklar Bildirgesi ............................................... 28

B. SEÇİLİ ÜLKELERİN ANAYASALARINDA MALİ GÜCE GÖRE VERGİLEME İLKESİ ...................................... 28

1. İngiltere ............................................................................ 29

2. Amerika Birleşik Devletleri ............................................. 29

3. Fransa .............................................................................. 30

4. Almanya .......................................................................... 32

C. TÜRK ANAYASALARINDA MALİ GÜÇ İLKESİNİN GELİŞİMİ ................................................................................. 33

1. Osmanlı Devleti Dönemi ................................................. 34

a. Tanzimat Öncesi Dönem: Sened-i İttifak ................ 35

b. Tanzimat Sonrası Dönem ........................................ 36

(1). Tanzimat Fermanı ............................................. 36

(2). Islahat Fermanı ................................................. 36

(3). Adalet Fermanı ................................................. 37

c. Meşrutiyet Dönemi: Kanun-i Esasi ......................... 37

2. Cumhuriyet Dönemi ........................................................ 38

a. 1924 Anayasası ........................................................ 38

b. 1961 Anayasası ........................................................ 38

c. 1982 Anayasası ........................................................ 39

V. MALİ GÜÇ AÇISINDAN GELİR KAVRAMI, GELİR VERGİSİNİN TÜRLERİ VE GELİR VERGİSİNE TABİ GELİRİN ÖZELLİKLERİ ........................................................... 40

A. GELİR VERGİSİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ ........................ 40

İçindekiler IX

B. GELİR KAVRAMI ................................................................... 42

1. Kaynak Kuramı ............................................................... 44

2. Safi Artış Kuramı ............................................................ 45

C. GELİR VERGİSİNİN TÜRLERİ ............................................. 45

1. Üniter Gelir Vergileri ...................................................... 45

2. Sedüler Gelir Vergileri .................................................... 46

D. GELİR VERGİSİNE TABİ GELİRİN ÖZELLİKLERİ ........... 46

1. Gelirin Şahsiliği ............................................................... 47

2. Gelirin Yıllık Olması ....................................................... 47

3. Gelirin Elde Edilmiş Olması ........................................... 48

4. Gelirin Gerçek ve Safi Olması ........................................ 48

5. Gelirin Genel Oluşu ......................................................... 49

E. GELİR VERGİSİNDE MÜKELLEFİYET .............................. 49

1. Tam Mükellefiyet ............................................................ 50

2. Dar Mükellefiyet ............................................................. 51

F. GELİRİN UNSURLARI ........................................................... 52

1. Ticari Kazançlar .............................................................. 53

2. Zirai Kazançlar ................................................................ 54

3. Ücretler ............................................................................ 55

4. Serbest Meslek Kazançları .............................................. 55

5. Gayrimenkul Sermaye İratları ......................................... 56

6. Menkul Sermaye İratları .................................................. 57

7. Diğer Kazanç ve İratlar ................................................... 58

G. GELİR VERGİSİNDE BEYAN ESASI VE TOPLAMA ESASI ....................................................................................... 58

1. Gelir Vergisinde Beyan Esası .......................................... 59

2. Gelir Vergisinde Toplama Esası ...................................... 60

X İçindekiler

İKİNCİ BÖLÜM MALİ GÜÇ KAVRAMI VE TÜRK GELİR VERGİSİNDE MALİ GÜCÜ KAVRAMAYA YÖNELİK UYGULAMALAR

I. MALİ GÜÇ KAVRAMI VE TEORİK ESASLARI .................... 63

A. GENEL OLARAK MALİ GÜÇ KAVRAMI ........................... 63

B. MALİ GÜÇ-ÖDEME GÜCÜ KAVRAMLARI ....................... 64

C. MALİ GÜCÜN UNSURLARI ................................................. 65

1. Gelir ................................................................................. 65

2. Servet ............................................................................... 66

3. Harcamalar ...................................................................... 67

D. TARİHSEL SÜREÇ İÇERİSİNDE MALİ GÜÇ İLKESİ ........ 67

1. Mali Güç İlkesinin Tarihsel Gelişimi .............................. 67

2. Fayda Yaklaşımı .............................................................. 69

a. Vergiyi Sigorta Primiyle Açıklayan Görüş .............. 70

b. Vergiyi Hizmet Bedeli Sayan Görüş ....................... 71

c. Vergiyi Sosyal Giderlere Katılma Payına Benzeten Görüş ........................................................ 71

3. Ödeme Gücü Yaklaşımı ................................................... 72

a. Eşit Mutlak Fedakârlık Yaklaşımı ........................... 79

b. Eşit Oranlı Fedakârlık Yaklaşımı ............................ 80

c. En Az Fedakârlık Yaklaşımı .................................... 81

II. MALİ GÜCÜ KAVRAMA TEKNİKLERİ ................................. 81

A. MUAFİYET, İSTİSNA VE İNDİRİM UYGULAMALARI .................................................................. 82

B. ARTAN ORANLI VERGİ TARİFELERİNDEN YARARLANILMASI ............................................................... 85

1. Sınıf Usulü Artan Oranlılık ............................................. 86

2. Dilim Usulü Artan Oranlılık ............................................ 87

3. Gizli Artan Oranlılık ........................................................ 88

4. Tersine Artan Oranlılık .................................................... 88

C. AYIRMA İLKESİ ..................................................................... 89

İçindekiler XI

1. Ayırma İlkesi Lehinde Olan Görüşler ............................. 89

2. Ayırma İlkesi Aleyhinde Olan Görüşler .......................... 90

3. Ayırma İlkesinin Uygulama Yöntemleri ......................... 91

III. TÜRK GELİR VERGİSİNDE MALİ GÜCÜ KAVRAMAYA YÖNELİK UYGULAMALAR ......................... 92

A. GELİR VERGİSİNDE MUAFİYET, İSTİSNA VE İNDİRİM UYGULAMALARI ................................................. 93

1. Gelir Vergisinde Muafiyetler .......................................... 95

a. Esnaf Muaflığı ......................................................... 95

b. Diplomat Muaflığı ................................................... 98

c. Dar Mükellef İhracatçı Muaflığı.............................. 99

2. Gelir Vergisinde İstisnalar ............................................. 100

a. Kazançlarda İstisnalar ........................................... 100

(1). Serbest Meslek Kazançları İstisnası ............... 100

(2). Kreş ve Gündüz Bakımevleri ile Eğitim ve Öğretim İşletmelerinde Kazanç İstisnası ........ 101

(3). Genç Girişimcilerde Kazanç İstisnası ............. 102

(4). Kazançlara İlişkin Diğer İstisnalar ................. 103

b. Sermaye İratlarında İstisnalar ................................ 105

c. Müteferrik İstisnalar .............................................. 107

(1). Ücretlerde İstisnalar ....................................... 107

(2). Gider Karşılıklarında İstisnalar ...................... 112

(3). Tazminat ve Yardımlarda İstisnalar ............... 112

(4). Vatan Hizmetleri Yardımlarında İstisnalar .... 114

(5). Teçhizat ve Tayın Bedellerinde İstisnalar ...... 115

(6). Tahsil ve Tatbikat Ödemelerinde İstisnalar .... 115

(7). Teşvik ikramiye ve Mükafatları ..................... 116

(8). Sergi ve Panayır İstisnası ............................... 117

3. Gelir Vergisinde İndirimler ........................................... 117

a. Engellilik İndirimi ................................................. 117

XII İçindekiler

b. Diğer İndirimler ..................................................... 119 B. GELİR VERGİSİNDE AYIRMA İLKESİ UYGULAMASI ...................................................................... 124

C. GELİR VERGİSİNDE ARTAN ORANLI TARİFE UYGULAMASI ...................................................................... 125

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARI ÇERÇEVESİNDE TÜRK GELİR VERGİSİNİN MALİ GÜÇ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

I. MALİ GÜCÜ KAVRAMAYA YÖNELİK GELİR VERGİSİ UYGULAMALARININ ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARIYLA BİRLİKTE DEĞERLENDİRİLMESİ ............................................................ 132

A. MUAFİYET, İSTİSNA VE İNDİRİM UYGULAMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ ............... 133

B. AYIRMA İLKESİ UYGULAMASININ DEĞERLENDİRİLMESİ ....................................................... 148

C. GELİR VERGİSİ TARİFESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ ....................................................... 151

1. Adalet İlkesi Yönünden ................................................. 152

2. Mali Güç İlkesi Açısından ............................................. 153

3. Gelir Dağılımı Açısından ............................................... 154

4. Artan Oranlılık Açısından ............................................. 155

5. Tarife Özellikleri Açısından .......................................... 156

II. GELİRİN UNSURLARININ MALİ GÜÇ İLKESİ AÇISINDAN ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARIYLA BİRLİKTE DEĞERLENDİRİLMESİ ..... 170

A. TİCARİ KAZANÇLAR .......................................................... 175

B. ZİRAİ KAZANÇLAR ............................................................ 180

C. ÜCRETLER ............................................................................ 190

D. SERBEST MESLEK KAZANÇLARI .................................... 207

E. GAYRİMENKUL SERMAYE İRATLARI ........................... 210

F. MENKUL SERMAYE İRATLARI ........................................ 215

İçindekiler XIII

G. DİĞER KAZANÇ VE İRATLAR .......................................... 222

III. VERGİLENDİRMEYLE İLGİLİ ANAYASAL İLKELERİN ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARIYLA BİRLİKTE DEĞERLENDİRİLMESİ ..... 229

A. KANUNİLİK İLKESİ ............................................................ 230

B. EŞİTLİK VE ADALET İLKELERİ ....................................... 234

C. GENELLİK İLKESİ ............................................................... 241

D. BELİRLİLİK İLKESİ ............................................................. 243

IV. MALİ GÜÇ İLKESİNDEN SAPMAYA SEBEP OLAN UYGULAMALARIN ANAYASAMAHKEMESİ KARARLARIYLA BİRLİKTE DEĞERLENDİRİLMESİ ..... 245

A. GELİRİN GERÇEK OLMASI ÖZELLİĞİ AÇISINDAN ..... 246

B. GELİRİN SAFİ OLMA ESASI AÇISINDAN ....................... 249

C. GELİRİN YILLIK VE TOPLAMA USULÜ OLMASI ÖZELLİKLERİ AÇISINDAN ................................................ 251

D. TAM MÜKELLEF DAR MÜKELLEF AYRIMI AÇISINDAN........................................................................... 254

V. ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARI ÇERÇEVESİNDE GELİR VERGİSİNİN MALİ GÜÇ AÇISINDAN GENEL BİR DEĞERLENDİRMESİ VE ÖNERİLER .................................................................................. 256

SONUÇ ................................................................................................. 279

KAYNAKÇA ........................................................................................ 289

ÖNSÖZ

Mali güce göre vergilendirme ilkesi, kişilerin vergi ödeyebilme gücünün tespit edilebilmesi için kişilerin gelirlerinin, harcamalarının ve servetlerinin dikkate alınmasıdır. Bazı bireyler bu unsurların tamamına sahip olabilirken bazıları birine veya birkaçına sahip olabilmektedir. Mali gücün unsurları olarak karşımıza çıkan gelir, servet ve harcamalar içerisinde mali gücü en iyi kavrayan unsur ise kişiselleştirilebildiği için gelir olarak kabul edilmektedir. Bu çalışmanın amacı, devletin mali ve mali olmayan amaçlar ile kişilerden kanuni ve karşılıksız olarak 1982 Anayasası’nın 73. maddesine göre ‘‘mali güçlerine göre’’ almak zorunda olduğu vergilerden, gelir vergisinin içerdiği mali gücü kavrayan uygulamaların ne ölçüde mali gücü kavradığının değerlendirilmesi ve mevcut uygulamaların yetersiz olduğu noktaların tespit edilerek gelir vergisinin nasıl daha iyi bir şekilde mali gücü kavrayabileceğini ortaya koyan öneriler ortaya koymaktır. Anayasa Mahkemesi kararlarında mali güç kavramının ödeme gücü anlamında kullanıldığı ve verginin mali güce göre alınmasının aynı zamanda eşitlik ilkesinin vergilendirmede uygulama aracı olduğu vurgulanmaktadır. Bu çalışmanın yapılmasındaki temel amaç; devletin gerek mali gerekse mali olmayan amaçlar ile kişilerden kanuni ve karşılıksız olarak 1982 Anayasasının 73. maddesine göre ‘‘mali güçlerine göre’’ almak zorunda olduğu vergilerden, sübjektif ve dolaysız bir vergi türü olan ve mali gücün en iyi göstergesi olarak kabul edilen gelirin vergilendirildiği gelir vergisinin sahip olduğu mali gücü kavrayan uygulamaların kişilerin mali gücünü ne ölçüde kavradığının değerlendirilmesi ve mevcut uygulamaların yetersiz olduğu ya da eksik olduğu noktaların tespit edilerek gelir vergisinin nasıl daha iyi bir şekilde mali gücü kavrayabileceğini ortaya koyan öneriler sunabilmektir. VI Önsöz Çalışmanın birinci bölümünde; vergilendirmenin anayasa’da temellendirilmesi ve gelir vergisinde mali gücün dayanağı, vergilendirme yetkisinin temeli ve anayasa ile ilişkisi kurularak, anayasal vergilendirme ilkeleri doğrultusunda anlatılmıştır. Mali gücün anayasal temeli, evrensel bildirgelerde mali güce göre vergilendirme ilkesi çerçevesinde ele alınmış ve seçili ülkelerin ve Türk Anayasalarında mali güce göre vergilendirme ilkesinin gelişimi açıklanmıştır. Ayrıca gelir kavramı, gelir vergisinin türleri ve gelirin özellikleri mali güç açısından incelenmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde, mali güç kavramının tarihsel süreç içerisindeki gelişimi ve mali gücü kavramaya yönelik uygulamalar ile Türk gelir vergisindeki mevcut durum ele alınmıştır. Çalışmanın üçüncü ve son bölümünde ise Türk vergi sisteminde yer alan gelir vergisi uygulamaları, gelirin unsurları ve vergilendirmeyle ilgili anayasal ilkeler mali güç ilkesi açısından Anayasa Mahkemesi kararları çerçevesinde incelenmiştir. Çalışmaya bilgi ve deneyimleri ile yol gösteren değerli hocam Sayın Prof. Dr. Ramazan GÖKBUNAR’a, tecrübeleri ile beni aydınlatan ve desteğini hiç eksik etmeyen değerli hocam Sayın Prof. Dr. Ahmet Kemal ÇELEBİ’ye, kendisinden çok şey öğrendiğim ve desteğini hiç eksik etmeyen değerli hocam Prof. Dr. Tülin CANBAY’a, bilgi ve tecrübeleriyle bana her zaman destek olan değerli hocalarım Prof. Dr. Mustafa MIYNAT’a ve Prof. Dr. Birol KOVANCILAR’a, bilgi ve tecrübeleriyle yardımcı olarak desteğini esirgemeyen, değerli hocalarım Sayın Prof. Dr. Zeynep ARIKAN ve Doç. Dr. Hakan BAY’a ve beni her zaman maddi ve manevi olarak destekleyen ve hep yanımda olan değerli aileme yürekten teşekkür ederim. Kitabın basımını üstlenen Yetkin Basım Yayım ve Dağıtım A.Ş.’nin yöneticisi Muharrem BAŞER’e ve kitabı titizlikle yayına hazırlayan Yetkin Basımevi’nin çalışanlarına teşekkür ederim. Barış TUNÇAY Manisa, 2025