Eski Vakıfların ve Taşınmazlarının Günümüzdeki Hukuki Rejimi

Bu çalışma, kamu hizmetlerinin önceki hukukumuzda nasıl, hangi makam ya da organlar eliyle gerçekleştirildiği sorusuna cevap aranırken ortaya çıkmıştır. Kamu hizmetlerinin ülkemizde 150-200 yıl öncesinde ve daha önceki zamanlarda hangi makam, kurum ve organlar eliyle gerçekleştirildiğini, bu hizmetleri yürütmek amacıyla hangi kamu kurumu ve tüzel kişilerinin ihdas edildiğini araştırdığımızda, karşımıza çok çeşitli alanlarda faaliyet gösteren vakıf müesseseleri ile karşılaşılmıştır. Bayındırlık alanından eğitime, sağlıktan din hizmetlerine, belediye hizmetlerinden sosyal hizmetlere ve daha birçok alanda çeşitli vakıf müesseseleri tarafından insanların kamusal ihtiyaçları karşılandığı görülmüştür.

19. ve 20. yüzyıldan önceki yıllarda kamu hizmeti anlayışının felsefî temelleri, ilkeleri, kapsamı, çeşitleri, pratiği günümüzdeki kadar detaylı bir şekilde ortaya çıkmadığından kamu hizmetleri, Batı'da daha başka kurumlarca, Osmanlı Devletinde ise çoğunlukla vakıflar tarafından yerine getirilmiştir. Sadece bireyler tarafından değil, aynı zamanda devlet adamları ve devlet tarafından da kurulan vakıflar önemli gerçekleştirilecek kamu hizmetleri vakıflar eliyle sunulmuştur. Vakıf müessesesinin anlamlı mahiyetinden istifade etmek isteyen bireylerden sultanlara, hanedan yakınlarından devlet adamlarına kadar birçok kişi tarafından çok çeşitli vakıflar kurularak insanlara ve kamuya yararlı hizmetler verilmiştir. Halen de varlığını sürdüren eski vakıflarca bazı kamu hizmetleri verilmeye devam etmektedir. Zira vakıf müesseseleri, sadece bireyler tarafından değil, aynı zamanda devlet adamları ve devlet tarafından da kurulduğundan sadece bir özel hukuk müessesesi olarak kalmamış, kamu hukuku tüzel kişisi olarak da faaliyet göstermişler, kamu hizmetlerinin sunulmasında önemli rol oynamışlardır.

Vakıf müessesesi, tarihî bir müessese olduğundan genellikle hukuk tarihçileri ve tarihçiler tarafından incelenmiş ve incelenmektedir. Günümüzdeki vakıflar da tıpkı Batılı ülkelerde olduğu gibi özel hukuk müessesesi olduğundan özel hukukun disiplini altında ele alınmaktadır. Ancak “eski vakıflar” yani Türkiye Cumhuriyeti devletinin kurulmasından önceki eski vakıflar ise, gerek işlevleri gerekse Cumhuriyet rejimindeki statüsü Eski Vakıfların ve Taşınmazlarının Günümüzdeki Hukukî Rejimi

açısından hem özel hukukun hem de kamu hukukunun ve de özellikle idare hukukunun ve kamu hukukunun inceleme konusu içerisinde ele alınmalıdır ve alınmaktadır. Ancak eski vakıflar konusunun gerek kamu hukukçuları ve gerekse idare hukukçuları tarafından bir kaç istisna dışında ele alınmadığı gözlemlenmiştir. Eski vakıflar konusu, ünlü İdare Hukukçusu Prof.Dr. Sıddık Sami Onar'ın İdare Hukukunun Umumi Esasları adlı eserinde "Kamu Hizmetinin Genel Teorisi - Hukuki Yapısı" bahsinde bir kaç madde halinde ele alınmıştır. Ayrıca Prof.Dr. Hüseyin Hatemi tarafından kaleme alınan bu konu, Prof.Dr. İl Han Özay hocamızın Günışığında Yönetim adlı eserinin bir bölümünde neşredilmiştir. Prof.Dr. Ramazan Çağlayan'ın İdare Hukuku Dersleri isimli ders kitabında Kamu Hizmetlerinin Görülmesinde Vakıf Usulü başlığı altında kısaca ele alınmış, vakıfların denetimi konusunda Prof.Dr. Ali Akyıldız tarafından doktora tezi dışında bu konu, kamu hukukçuları tarafından pek fazla inceleme konusu yapılmamıştır. Oysaki eski hukukumuzda gerek idarî teşkilat gerekse kamu hizmeti fonksiyonları açısından önemli bir yere sahip olan, modern hukukta da eski hukukta olduğu kadar olmasa da bir takım kamu hizmetlerini yürüten ve önemli ölçüde günümüzde varlığını sürdüren bu müessesesinin kamu hukuku ve idare hukuku disiplini içerisinde ele alınması gerektiği düşünülerek incelenmeye çalışılmıştır. Her ne kadar konunun özel hukuk boyutu önemli yer tutsa da, çalışmamızda kamu hukuku ve idare hukuku ilkeleri bakış açısıyla bazı değerlendirmelerde bulunulacaktır.

Vakıf müessesesi, Türk ve İslâm müessesesi olarak yüzyıllardır uygulanmış, zaman içerisinde anlam ve mahiyet değiştirmesine, bir takım suistimaller ve amacı dışında bir takım uygulamalar yapılmasına rağmen özü itibariyle korunmuş, meydana gelen olumsuzluklar bertaraf edilmeye çalışılmıştır. Çalışmamızın amaçlarından birisi de, bu kadar uzun yıllar geçmişi olan vakıf müessesesini objektif bir şekilde ele alarak yapılan yanlış ve doğru uygulamaları, uygulanan hukukî ve siyasî tercihleri önyargısız ve ön kabulsüz şekilde okuyucuların ve araştırmacıların hizmetine sunmaktır. Bunları yaparken amacımız vakıf müessesesini eski haliyle ihya etmek değildir. Ancak yüzyıllardır hizmet vermiş ve halen de hizmet vermeye devam eden bir müesseseyi hukukî ve bilimsel açıdan inceleyerek insanların istifadesine sunmak da biz araştırmacıların bir görevidir.

Bu çalışmamızda bana destek olan başta aileme, tercümeler konusunda yardımcı olan Engin KARABULUT'a, yargı kararlarının temini ve destekleri konusunda değerli dostum Prof. Dr. Yusuf BÜYÜKAY’a, yayın gönderen kitap ve makale temininde katkıda bulunan çok kıymetli dostlarıma, yayının hazırlanmasında emeği geçen başta Muharrem BAŞER bey olmak üzere Yetkin Yayınevi yetkililerine teşekkürü bir borç bilirim.

Yapılan bu çalışmanın tüm okuyucu ve araştırmacılara katkı sağlaması ve yararlı olması temennisiyle...

Dr. Öğ. Üyesi Mustafa YILMAZ

Beylikdüzü - İSTANBUL – Ocak 2025

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ................................................................................................................ 5

-TÜRKÇE ÖZET- ............................................................................................... 9

-ENGLISH ABSTRACT- .................................................................................. 13

İÇİNDEKİLER ................................................................................................. 17

KISALTMALAR ............................................................................................... 29

GİRİŞ ................................................................................................................ 33

BİRİNCİ BÖLÜM GENEL OLARAK ESKİ VAKIF MÜESSESESİ

I- ESKİ VAKIF MÜESSESESİ ........................................................................ 39

A- Kavram ve Tanım ...................................................................................... 39

B- Tarihsel Süreç ve Benzer Kurum ve Kavramlarla Karşılaştırma ................... 47

1- Eski Medeniyetlerde Vakıf ................................................................... 50

a- Eski Mezopotamya’da Vakıf ........................................................... 50

b- Eski Anadolu Medeniyetlerinde Vakıf ............................................. 51

c- Eski Mısır’da Vakıf ......................................................................... 52

d- Eski Yunan’da Vakıf ....................................................................... 52

e- Eski Roma’da Vakıf ........................................................................ 53

f- Eski Bizans’ta Vakıf ........................................................................ 57

g- Cermen Hukukunda Vakıf ............................................................... 59

h- Eski Fransız Hukukunda Vakıf ........................................................ 61

ı- Eski İspanya Hukukunda Vakıf ........................................................ 62

i- Eski İngiliz ve Amerikan Hukukunda Vakıf ..................................... 63

aa- Trust - Foundation - Vakıf Karşılaştırması .................................. 63

bb- Tarihsel Süreçte Trust - Vakıf Karşılaştırması ............................ 65

cc- Hukukî Yapı ve İşlevleri Açısından Trust - Foundation - Vakıf Karşılaştırması .......................................................................... 71

j- Eski Türklerde Vakıf ........................................................................ 76

k- İslȃmiyet Öncesi Eski Arap Toplumlarında Vakıf ............................ 78

l- İslȃm Toplumlarında Vakıf .............................................................. 79

aa- İslȃmın Ana Kaynaklarında Vakıf ............................................... 80

aaa- Kur’an-ı Kerim’de Vakıf ................................................... 80

bbb- Hz. Peygamber (SAS) Sünnetinde Vakıf ........................... 81

bb- İslâm Devletlerinde Vakıf .......................................................... 84

Eski Vakıfların ve Taşınmazlarının Günümüzdeki Hukukî Rejimi

18

cc- Osmanlılarda Vakıf .................................................................... 90

II- ESKİ VAKIFLARIN UNSURLARI (GEREKLİ ŞARTLARI) .................. 99

A-İrade Beyanı (Sıyga, Declaration of Intention) ........................................... 100

1- Açık (Sarih) İrade Beyanı (Explicit Declaration of Intent) ................... 101

2- Zımnȋ (Örtülü) İrade Beyanı (İmplicit Declaration of Intent) ............... 103

3- Vakıfnâmenin (Vakfiye, Vakıf Senedi, Deed) Vakfın Kurulması Açısından Önemi .................................................... 105

4- İrade Beyanında Aranan Şartlar .......................................................... 107

a-Vakfın Ecel ve Şarta Bağlanamaması (Tenciz) ................................ 107

b-Vakıf İradesinde Devamlılık (Müebbet, Te’bit, Perpetuity) Şartının Bulunması ........................................................................ 108

c- Vakıf İradesinin Sağlam Olması .................................................... 111

d- Vakıf İrade Beyanının Kesin ve Bağlayıcı Olması ......................... 111

e- Vȃkıfın İrade Beyanında Vakfın Mahiyetine, Amacına, Ahlâka, Âdâba, Kamu Düzenine, Yararlananların Menfaatine Aykırı Bir Şartın Bulunmaması ................................................................................. 112

B- Vakfeden (Vâkıf, Waqif, Founder, Settlor) ............................................... 113

1- Vâkıfın Gerçek Şahıs Olup Tam Fiil Ehliyetine Sahip Olması ............. 114

a- Temyiz Kudretinin Olması (Capacity to Act) ................................. 114

b- Büluğ (Ergenlik) ve Rüşt Çağına Ulaşması (Age of Consent) ......... 115

c- Mahcur (Incompetent Person) Olmaması ....................................... 116

d- Hür (Free, Independent) Olması .................................................... 117

2- Vȃkıfın Hükmȋ Şahıs Olması .............................................................. 118

3- Vakıf Kurmaya Etkili Olmayan Haller ................................................ 119

4- Vakfetme Yetkisine Etkili Olan Haller ................................................ 121

C- Vakfın Konusu (Mevkuf) ......................................................................... 123

1- Mevkufun Mülk Olması ..................................................................... 123

2- Mevkufun Mütekavvim Mal Olması ................................................... 125

3- Mevkufun Somut (Ayn) Olması .......................................................... 126

4- Vakıf Konusunu Teşkil Edebilecek Nitelikte Olması ........................... 126

5- Vakfedilen Malın Malum ve Muayyen Olması .................................... 129

D- Vakıftan Yararlananlar (Mevkufun Aleyh – Meşrutun-leh, The Beneficiaries of the Waqf) ............................................................................................ 130

III- ESKİ VAKIFLARIN ÇEŞİTLERİ ........................................................... 136

İçindekiler

19

İKİNCİ BÖLÜM ESKİ VAKIFLARIN VE TAŞINMAZLARININ OSMANLI DEVLETİ DÖNEMİNDEKİ HUKUKÎ REJİMİ

I- GENEL OLARAK ....................................................................................... 139

II- ESKİ VAKIFLARIN TÜZEL KİŞİLİĞİ .................................................. 141

A- Tüzel Kişilik (Legal Person) Statüsü ........................................................ 143

B- Özel Hukuk – Kamu Hukuk Tüzel Kişisi Olarak Vakıflar ......................... 148

1- Genel Olarak ...................................................................................... 148

2- Sahih Vakıflar .................................................................................... 151

3- Gayrisahih (İrsadȋ, Tahsisat Kabilinden) Vakıflar ................................ 153

a- Tarihsel Süreçte İrsadȋ (Gayrisahih) Vakıflar ................................. 156

b- İrsadî (Gayrisahih) Vakıfları Benzer Müesseselerle Karşılaştırma .. 160

aa- İkta Tasarrufları ........................................................................ 160

bb- Temlik ..................................................................................... 161

III- ESKİ VAKIFLARIN İDARESİ (TEVLİYET) VE TEFTİŞİ (NEZARETİ) ............................................................................ 162

A- Genel Olarak ............................................................................................ 162

B- Mütevelli (Mutawalli, Trustee) ................................................................. 164

1- Mütevellinin Atanması ....................................................................... 165

a- Vâkıf Tarafından Atanması (Meşrutiyet Üzere - Meşruta Mütevelli) .......................................... 165

b- Hâkim Tarafından Atanması (Mansup Mütevelli) .......................... 166

2- Mütevellide Bulunması Gereken Vasıflar ............................................ 168

a- Âkil ve Baliğ Olması ..................................................................... 168

b-Muktedir (Kifayetli) Olması ........................................................... 169

c- Adil (Fair) ve Güvenilir Olması .................................................... 170

d- Diğer Şartlar ................................................................................. 170

3- Mütevellinin Hakları ve Sorumlulukları .............................................. 171

a- Mütevellinin Ücret Hakkı .............................................................. 171

aa- Ücretin Vâkıf Tarafından Takdiri .............................................. 172

bb- Ücretin Hâkim Tarafından Takdiri ............................................ 172

b- Mütevellinin Hizmet Hakkı ve Ödevi ............................................ 173

c- Kâimmakam Tayin Etme ............................................................... 173

d- Mütevellinin Sorumlulukları .......................................................... 174

4- Mütevellinin Tazmin Sorumluluğu ...................................................... 176

5- Mütevellilik Görevinin Sona Ermesi ................................................... 177

Eski Vakıfların ve Taşınmazlarının Günümüzdeki Hukukî Rejimi

20

C- Eski Vakıfların Teftiş ve Murakabesi (Nezâreti) ....................................... 178

1- Osmanlı Devletine Kadarki Durum ..................................................... 180

2- Osmanlı Devletinde Evkaf Teşkilatı .................................................... 183

3- Evkaf-ı Hümâyun Nezâretinin (Ministry of Awkaf) Kurulmasından Sonraki Durum (Vakıfların İdare ve Denetiminde Merkezîleştirme Süreci) .................................................. 188

D- Vakıf Görevlileri ...................................................................................... 194

IV- ESKİ VAKIFLARIN İDARİ FONKSİYONLARI (GERÇEKLEŞTİRDİĞİ KAMU HİZMETLERİ) ................................... 196

A- 19. Yüzyıl Öncesi Osmanlı Devleti'nde Devlet - Kamu Hizmeti İlişkileri .. 198

B- Kamu Hizmeti - Vakıf İlişkisi ................................................................... 201

C- Önceki Hukukumuzda Kamu Hizmetlerinin Görülmesinde Vakıfların Fonksiyonu ...................................................... 206

1- 19.Yüzyıla Kadarki Süreç ................................................................... 206

2- 19. Yüzyıl Sonrası Kamu Hizmetlerinin Görülmesinde Vakıfların Rolü ................................................................................... 210

D- Eski Vakıfların İfa Ettiği Kamu Hizmetleri (Public Services) .................... 215

1- Eğitim Hizmetleri (Education Services) .............................................. 215

a- 19. Yüzyıla Kadar Olan Süreçte Vakıfların Eğitim Hizmetleri (Education Services) ...................................................................... 215

b- Tanzimat Sonrası Eğitim Faaliyetlerinde Vakıfların Rolü ............... 223

2- Eski Vakıfların Sağlık Hizmetleri (Health Services) ............................ 228

a- 19. Yüzyıla Kadar Olan Süreçte Vakıfların Sağlık Hizmetleri (Health Services) ................................................ 228

b- 19. Yüzyıl ve Sonrası Sağlık Hizmetlerinde Vakıfların Rolü .......... 233

3- Eski Vakıfların Belediye Hizmetleri (Municipal Services) ve Şehircilik Faaliyetleri .......................................................................... 237

a- Belediye Hizmetlerinin Vakıflar Tarafından Görülmesi .................. 237

b- 19. Yüzyıl Sonrası Belediye Teşkilatının Kurulması ve Vakıf - Belediye Hizmet İlişkileri ............................. 242

4- Eski Vakıfların Ulaşım (Transportation Services) ve Bayındırlık Hizmetleri (Public Works) ................................................................... 248

5- Eski Vakıfların Din Hizmetleri (Religion Services) ............................. 251

a- Din Hizmetlerinin Vakıflar Tarafından Görülmesi ......................... 251

b- Tanzimat Sonrası Din Hizmetlerinin Görülmesi ............................. 253

6- Eski Vakıfların Askerlik Hizmetleri ve Kolluk Faaliyetleri .................. 254

7- Eski Vakıfların Sosyal Güvenlik ve Sosyal Hizmetleri (Social Welfare) ...................................................... 255

İçindekiler

21

8- Eski Vakıfların Gelir Kaynakları ve Ekonomik (İktisadȋ, Economic) Hizmetleri ........................................................... 258

V- ESKİ VAKIFLARIN ÇEŞİTLERİ ............................................................ 265

A- Mülkiyet Yönünden Eski Vakıflar: Sahih Vakıf - Gayrisahih Vakıf Ayrımı ........................................................................ 266

1- Osmanlı'da Arazi Rejimi ..................................................................... 270

a- 1858 tarihli Arazi Kanunnamesinden Önceki Dönemde .................. 270

b- 1858 tarihli Arazi Kanunnamesinden Sonra ................................... 271

aa- Arazi-i Memlûke (Mülk Araziler) ............................................. 272

bb- Arazi-i Mîriyye (Emiriyye, Mîrî Arazi) .................................... 273

cc- Arazi-i Mevkufe (Vakıf Araziler) ............................................. 274

dd- Arazi-i Metruke (Metruk, Terkedilmiş) Arazi ........................... 275

ee- Arazi-i Mevat (Ölü Arazi) ........................................................ 276

2- Sahih Vakıflar - Mülk Arazi (Arazi-i Memluke)nin Vakfedilmesi ........ 276

3- İrsadî (Gayrisahih, Tahsisat Kabilinden) Vakıflar - Mîrî Arazi (Arazi-i Mîrîye) nin Vakfedilmesi ...................................... 278

4- Diğer Arazilerin Vakfedilmesi ............................................................ 282

a- Ölü (Mevat) Arazinin Vakfedilmesi ............................................... 282

b- Metruk Arazinin Vakfedilmesi ...................................................... 282

c- Vakıf Arazilerin Vakfedilmesi ....................................................... 282

B- Vakfedilen Malın Cinsi Yönünden Eski Vakıflar ...................................... 283

1- Taşınır (Menkul) Mal Vakıfları ........................................................... 283

a- Kitap Vakıfları .............................................................................. 284

b- Nakit Para Vakıfları (Cash Waqf) .................................................. 284

2- Taşınmaz (Gayrimenkul) Mal Vakıfları .............................................. 289

a- Kamu Hizmetleri İçin Yapılmış Vakıf Eserleri ............................... 289

b- Vakıf Araziler ............................................................................... 290

3- Yararlananlar ve Yararlanma (İntifa) Şekilleri Bakımından Vakıf Çeşitleri ..................................................................................... 290

a- Hayrî Vakıflar ............................................................................... 291

aa- Aynından Doğrudan Doğruya Yararlanılan (Aynıyla İntifa Olunan) Vakıflar ............................................ 291

aaa- Herkesin Yararlanabileceği Vakıflar, Müessesât-ı Hayriye (Hayrat) ........................................................................... 292

bbb- Sadece Fakirlerin Yararlanabileceği Vakıflar, Müessesâtı Hayriye ........................................................................... 292

bb- Gelirleri İle İntifa Olunan (Kazanç Sağlayan Akar) Vakıflar .... 293

aaa- Üstü Kapalı Yerlerin Vakfedilmesi (Musakkafât-ı Vakfiyye) .................................................. 293

bbb- Üstü Kapalı Olmayan Yerlerin Vakfedilmesi (Müstegıllât) .................................................................... 294

b- Aile (Evladî, Zürrî) Vakıfları (Family Awqaf) ................................ 294

c- Avârız Vakıfları ............................................................................ 298

4- Kiraya Verilmeleri Yönünden Vakıflar ............................................... 301

a- İcare-i Vahideli Vakıflar ................................................................ 301

b- İcare-i Vahide-i Kademeli Vakıflar ................................................ 302

c- İcareteynli (Çift İcarlı) Vakıflar ..................................................... 304

d- Mukâtaalı Vakıflar ........................................................................ 312

e- Gedikler ........................................................................................ 315

5- Yönetimleri Bakımından Vakıflar ....................................................... 318

a- Mazbut Vakıflar (Fused Foundations) ........................................... 319

aa- Selâtin (Sultan) Vakıfları .......................................................... 320

bb- Mütevellisi Kalmayan Vakıflar ................................................ 321

cc- İdaresi Mazbut Vakıflar ............................................................ 321

b- Mazbut Olmayan Vakıflar ............................................................. 322

aa- Mülhak Vakıflar (Annexed Foundations) .................................. 322

bb- Müstesna Vakıflar 323

aaa- Eizze Vakıfları (Eizze Foundations) ................................ 324

bbb- Guzza Vakıfları .............................................................. 325

cc- Meşrutiyet Üzere Tasarruf Olunan Vakıflar .............................. 326

VI- ESKİ VAKIF MALLARININ KORUNMASI REJİMİ ........................... 327

A- Vakfedilen Malın Mülkiyeti ..................................................................... 327

1- Sahih Vakıflarda Mevkufun Mülkiyeti ................................................ 327

2- Gayrisahih Vakıflarda Mevkufun Mülkiyeti ........................................ 328

B- Vakfedilen (Mevkufun) Malın Dokunulmazlığı (Inalienable, Intouchability) .................................................................... 330

1- Genel Kural ........................................................................................ 330

2- Dokunulmazlık İlkesinin İstisnaları ..................................................... 331

a- Vakıf Malın Başka Bir Malla Değiştirilmesi (İstibdal, Exchange) ... 331

b- İcareteynli ve Mukâtaalı Usulüne Başvurulması ............................. 333

c- Şuf'a Hakkının Bulunması ............................................................. 335

d- Vakıf Mallarının Mülkiyetinin Vâkıfa Veya Mirasçılarına Geri Dönmesi ................................................................................ 335

İçindekiler

23

C- Eski Vakıfların Vergiler Açısından Durumu ............................................. 335

D- Vakıf Mallarının Cebrî İcra Yoluyla Satılıp Satılamayacağı ...................... 336

E- Vakıf Mallarının Tahsis Amacının Değiştirilip Değiştirilemeyeceği Hususu .................................................................... 338

F- Vakıf Malları ve Zamanaşımı (Period of Limitation) ................................. 339

1- Eski Hukukumuzda Genel Olarak Zamanaşımı (Mürur-u Zaman, Period of Limitation) Müessesesi ......................................................... 339

2- Eski Vakıflarla İlgili Hususlarda Zamanaşımı (Period of Limitation) ... 340

3- Zamanaşımının Başlangıcı ve Hesaplanması ....................................... 342

G- Vakıf Mallarının Tapuya Tescili Hususu ................................................... 343

H- Vakıf Uyuşmazlıklarının Yargısal Çözümü ............................................... 344

1- Osmanlı Devletinden Önceki Durum .................................................. 344

2- Osmanlı Devletinde Durum ................................................................ 344

a- Tanzimata Kadarki Dönem ............................................................ 344

b- Tanzimattan Sonraki Dönem ......................................................... 345

3- Vakıf Davalarında Taraflar ................................................................. 346

4- Vakıf Davalarında Deliller .................................................................. 347

a-Vakıf Davalarında Yazılı Deliller ................................................... 347

b- Yazılı Olmayan Deliller ................................................................ 349

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ESKİ VAKIFLARIN VE MALLARININ CUMHURİYET DÖNEMİ VE GÜNÜMÜZDEKİ HUKUKÎ REJİMİ

I- 20. YÜZYILDA KARŞILAŞTIRMALI VAKIF REJİMLERİ ................... 351

A- Genel Olarak ............................................................................................ 351

B- Amerika'da Vakıf Rejimi .......................................................................... 352

C- Fransa'da Vakıf Rejimi ............................................................................. 356

D- Almanya'da Vakıf Rejimi ......................................................................... 358

E- Avusturya'da Vakıf Rejimi ....................................................................... 361

F- İsviçre'de Vakıf Rejimi ............................................................................. 363

G- İspanya'da Vakıf Rejimi ........................................................................... 363

H- İtalya'da Vakıf Rejimi .............................................................................. 364

I- Diğer Avrupa Birliği Ülkelerinde Vakıf Rejimi .......................................... 365

J- Mısır'da Vakıf Rejimi ................................................................................ 365

K- İran'da Vakıf Rejimi ................................................................................. 366

L- Hindistan'da Vakıf Rejimi ......................................................................... 367

M- Malezya'da Vakıf Rejimi ......................................................................... 369

N- Singapur'da Vakıf Rejimi ......................................................................... 369

II- CUMHURİYET SONRASI TÜRKİYE'DE VAKIFLARIN GENEL REJİMİ ............................................................. 370

III- CUMHURİYET DÖNEMİ ESKİ VAKIF - YENİ VAKIF (TESİS) AYRIMI ...................................................................................... 373

IV- CUMHURİYET DÖNEMİ VAKIF - KAMU HİZMET İLİŞKİLERİ .... 380

A- Dünyada Kamu Hizmeti - Vakıf İlişkisi .................................................... 380

B- Cumhuriyet Döneminde Kamu Hizmetlerindeki Dönüşüm ve Kamu Hizmeti - Vakıf İlişkileri .......................................... 386

1- Cumhuriyet Döneminde Kamu Hizmetlerinde Dönüşüm ..................... 386

2- Cumhuriyet Döneminde Yeni Vakıfların Kamu Hizmetleri - Günümüz Kamu Hizmetlerinin Görülmesinde Vakıf Modelinin Uygulanması ...... 389

a- Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları ................................. 392

b- Farklı Bir Statü: Vakıf Üniversiteleri (Foundation Universities) .............................................................. 397

c- Çeşitli Güçlendirme Vakıfları ........................................................ 411

aa- Adalet Teşkilatını Güçlendirme Vakfı ....................................... 411

bb- Türk Silahlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı ........................... 417

cc- Türk Polis Teşkilatını Güçlendirme Vakfı ................................. 417

3- Cumhuriyet Döneminde Eski Vakıfların Kamu Hizmetleri .................. 418

V- ESKİ VAKIFLARIN TÜZEL KİŞİLİĞİ SORUNU .................................. 423

A- Mazbut Vakıfların Tüzel Kişiliği .............................................................. 425

1-1926- 2008 Arası Dönem ..................................................................... 425

a- Mazbut Vakıfların VGM'nden Ayrı Tüzel Kişiliği Olmadığı Görüşü ........................................................................... 427

b- Mazbut Vakıfların VGM'nden Ayrı Tüzel Kişiliği Olduğu Görüşü . 431

c- Mazbut Vakıfların Kendine Özgü Bir Yapılanması Olduğu Görüşü .................................................... 433

d- Görüşümüz ................................................................................... 435

2- 2008 Sonrası Dönem .......................................................................... 438

B- Mülhak Vakıflar (Annexed Foundations) .................................................. 439

C- Cemaat (Azınlık) Vakıfları (Community Foundations) .............................. 444

1- Kavram ve Tanım ............................................................................... 444

2- Cemaat (Azınlık) Vakıflarının Tarihsel Gelişimi ................................. 447

a- Azınlıkların Osmanlı Hukuk Sistemindeki Konumu ....................... 447

b- Cemaat (Azınlık) Vakıflarının Tüzel Kişiliği ve Taşınmaz Mal Edinmeleri ..................................................................................... 449

aa- Cemaat (Azınlık) Vakıflarının Tüzel Kişiliği ............................ 454

bb- Cemaat (Azınlık) Vakıflarının Taşınmaz Mal Edinmeleri ......... 458

aaa- 1935 Yılına Kadarki Süreç .............................................. 458

bbb- 1935-1974 Yılları Arasındaki Süreç ................................ 463

ccc- 1974-2002 Yılları Arasındaki Süreç ................................ 468

ddd- 2008 Yılından İtibaren Başlayan Süreç ........................... 482

D- Esnaf Vakıfları ......................................................................................... 489

VI- ESKİ VAKIFLAR ÜZERİNDE YETKİ KULLANAN İDARİ MAKAM (VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (DİRECTORATE GENERAL OF FOUNDATİONS = CENTRAL WAQF ADMİNİSTRATİON) .................. 489

A- Hukuki Statüsü ve Görevleri .................................................................... 489

1- Genel Müdür ...................................................................................... 492

2- Vakıflar Meclisi ................................................................................. 492

3- Genel Müdürlükteki Diğer Hizmet Birimleri ....................................... 494

4- Vakıflar Genel Müdürlüğünün Gelirleri .............................................. 497

5- VGM'nün Eski Vakıflar Üzerindeki İdare, Denetim ve Gözetim Yetkisinin Niteliği ................................................................................................ 498

a- VGM'nün Mazbut Vakıflar Üzerinde Yetkisinin Niteliği ................ 499

b- VGM'nün Mülhak Vakıflar Üzerindeki Yetkisinin Niteliği ............ 502

aa- Denetim Yetkisi ....................................................................... 502

bb- Denetim Yetkisinin Boyutunu Aşan Yetkiler ............................ 506

cc- Yönetim ve Temsil Yetkisi ....................................................... 508

aaa- 2762 Sayılı VK'nun Uygulandığı Dönemlerde ................. 508

bbb- 5737 Sayılı Vakıflar Kanunu Dönemi ............................. 511

c- VGM'nün Cemaat (Azınlık) Vakıfları Üzerindeki Yetkisinin Niteliği ......................................................................... 512

B- Eski Vakıfların Yeni Görevlileri ............................................................... 516

1- Mazbut Vakıfların Görevlileri ............................................................. 517

a- Genel Müdürlük Personeli ............................................................. 517

b- Vakıflar Meclisinin Oluşumu ........................................................ 518

c- Genel Müdürlükteki Diğer Personel ............................................... 520

aa- Vakıf Uzmanlığı ....................................................................... 520

bb- Müfettişlik Görevi ................................................................... 521

2- Mülhak Vakıfların Görevlileri ............................................................ 522

a- Mütevelli Olabilmenin Şartları ...................................................... 522

aa- Adlî Aşama .............................................................................. 522

aaa- Vakfedenin Soyundan Geldiğinin İspatı .......................... 522

bbb- Tevliyete (Mütevelliliğe) Müstehak Olduğuna Dair Mahkeme Kararı Alınması ............................................... 524

bb- İdarî Aşama ............................................................................. 524

aaa- Tevliyet (Mütevellilik) Tevcihinin Yöneltilmesi .............. 524

bbb- Tevliyet (Mütevellilik) Tevcihi Yapılamaması Durumu .. 524

b- Mütevellinin Görev ve Yükümlülükleri ......................................... 525

aa- Genel Olarak ............................................................................ 525

bb- Vakfı İdare ve Temsil Etme Görevi .......................................... 526

cc- Vakıf Hayrat ve Akarlarını Koruyup Gözetme Görev ve Yükümlülüğü ........................................................... 527

dd- Vakıf Akarlarını Kiraya Verme Yetkisi .................................... 528

ee- Gelir - Gider Muhasebesini Tutma ............................................ 528

ff- Tahsil Ettiği Paraları Muhafaza ve Nemalandırma Görevi .......... 529

c- Mütevellinin Hakları ..................................................................... 529

aa- Yönetimin Kendisine Tevcih Edilmesini İsteme Hakkı .............. 529

bb- Ücret İsteme Hakkı .................................................................. 530

cc- Vakıf Mallarının ve Vakfın Amaç ve İşlevlerinin Değiştirilmesini Teklif Etme .................................................... 530

d- Mütevellinin Sorumlulukları .......................................................... 531

e- Mütevellilik Görevinin Sona Ermesi .............................................. 533

VII- ESKİ VAKIF MALLARININ GÜNÜMÜZDEKİ HUKUKÎ REJİMİ ... 535

A- Genel Olarak ............................................................................................ 535

B- Kısaca Kamu Malları Rejimi .................................................................... 538

C- Eski Vakıf Taşınmazlarının Kamu Malları Rejimi Açısından Durumu ....... 541

1- Kamu Malları İmtiyazından Yararlanma ............................................. 542

a- Hayrat Vakıf Mallarının Durumu ................................................... 542

b- Hayrat Dışında Kalan Vakıf Malları .............................................. 544

c- Vakıf Mallarının Değiştirilmesi ve Satılıp Satılamayacağı Hususu . 545

aa- Mazbut Vakıflarda .................................................................... 545

bb- Mülhak, Cemaat ve Esnaf Vakıflarında .................................... 545

d- Eski Vakıfların Vakfiye Şartlarının Değiştirilmesi ve Mallarının Tahsis Cihetinin Değiştirilmesi ...................................... 546

e- Eski Vakıf Taşınmazlarının Kamulaştırma ve İmar Uygulamaları Karşısında Durumu ........................................................................ 548

aa- Kamulaştırma Karşısındaki Durumu ......................................... 548

bb- İmar Uygulamaları Karşısında Durumu .................................... 550

aaa- 3194 Sayılı İmar Kanununa Göre .................................... 550

bbb- 5737 Sayılı Vakıflar Kanununa Göre .............................. 552

ccc- 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’na Göre .............................................................. 554

f- Eski Vakıf Taşınmazlarının Amacına Uygun Kiraya Verilmesi ve Tahsisi ........................................................... 558

aa- 1983 Yılına Kadarki Dönemde ................................................. 558

bb- 2886 sayılı Devlet İhale Kanunu Çıktıktan Sonraki Dönem ....... 568

cc- 5737 sayılı Vakıflar Kanunu Yürürlüğe Girdikten Sonraki Durum ........................................................................ 576

aaa- Kiraya Verme ................................................................. 576

bbb- Tahsis Etme ve Devir ..................................................... 580

ccc- Çeşitli Kiralama ve Tahsis Yöntemleri ............................ 584

ddd- Tahliye ve Ecrimisil ....................................................... 588

g- Eski Vakıf Taşınmazlarının Zilyetlik (possession) ve Zamanaşımı (Period of limitation) Yoluyla Kazanılıp Kazanılamayacağı ............ 595

aa- Hayrattan Olan Vakıf Taşınmazlarının Durumu ........................ 598

bb- Tapuya Kayıtlı Olmayan Hayrat Dışındaki Vakıf Taşınmazlarının Durumu ................................................ 599

cc- İcareteynli ve Mukâtaalı Vakıfların Taviz Bedeli İle Devri Halinde ................................................ 601

h- Eski Vakıf Mallarının Vergi Resim ve Harçtan Muaf Olup Olmadığı ......................................................... 608

aa-Mazbut Vakıfların ve Mallarının Değişik Vergiler Açısından Mükellefiyet Durumu .............................................................. 608

bb- Mülhak Vakıfların ve Mallarının Değişik Vergiler Açısından Mükellefiyet Durumu .............................................................. 615

cc- Cemaat Vakıflarının ve Mallarının Çeşitli Vergiler Açısından Mükellefiyet Durumu .............................................................. 617

VIII- ESKİ VAKIFLARDAN KAYNAKLANAN DİĞER UYUŞMAZLIKLARIN YARGISAL ÇÖZÜMÜ ..................................... 621

A- Eski Vakıflarla İlgili Davalarda Görevli Yargı Düzeni ve Mahkemeler ..... 622

1- İdari Yargının Görevli Olduğu Davalar ............................................... 623

2- Adlî Yargının Görevli Olduğu Davalar ............................................... 628

a- Genel Olarak ................................................................................. 628

b- Adlî Yargıda Sıklıkla Görülen Eski Vakıf Davaları ........................ 637

aa- Galle Fazlası (Income Receivable) ve Galle Fazlasına Müstehak Vakıf Evladı Tespit Davaları (Lawsuits to Determine the Descendants Entitled to the Income) ........................................ 637

bb- Vakıf Evladı (Evladiye) Tespit Davaları (The Case of Determination Foundation “Waqf” Child) ............................... 653

cc- Tevliyete Ehil Vakıf Evladı Tespit Davaları (The Case of Determination Entitled to the Trusteeship “Mutawalli” Foundation “Waqf” Child) ........................................................................ 658

dd- İntifa Hakkı (Usufruct) Davaları ............................................... 669

ee- Tapu İptali ve Tescil Davaları (Deed Cancellation and Registration Lawsuit) .................................................................................. 676

ff- Kira Davaları (Rental Disputes) ................................................. 683

B- Eski Vakıflarla İlgili Davalarda Yetkili Mahkemeler ................................. 686

C- Eski Vakıf Davalarında Taraf Ehliyeti (Standing to Sue) ........................... 692

D- Eski Vakıf Davalarında Deliller (Evidence) .............................................. 696

1- Eski Vakıf Davalarında Yazılı Deliller (Documentary Evidence) ......... 698

a- Vakfiye (Vakıfnâme, Deed) ........................................................... 700

b- Vakfiye Dışındaki Eski Yazılı Deliller ........................................... 702

c- Bilirkişi Raporları ve Keşif ............................................................ 706

2- Yazılı Olmayan Deliller ...................................................................... 707

TESPİT ve SONUÇLAR ................................................................................. 709

BİBLİYOGRAFYA ......................................................................................... 713

KAVRAM DİZİNİ .......................................................................................... 771