ÖNSÖZ7

İÇİNDEKİLER9

KISALTMALAR13

GİRİŞ15

BİRİNCİ BÖLÜM

DEVLET VE MÜLKİYET HAKKI İLİŞKİSİ

1.1.MÜLKİYET HAKKININ TARİHSEL GELİŞİMİ19

1.1.1.Eski Yunan Döneminde Devlet ve Mülkiyet İlişkisi21

1.1.2.Roma Dönemi Devlet ve Mülkiyet İlişkisi26

1.1.3.Ortaçağ Döneminde Devlet ve Mülkiyet İlişkisi31

1.1.4.İslâm Hukukunda Devlet ve Mülkiyet İlişkisi34

1.2.REFORM HAREKETİ VE MODERN MÜLKİYETE GEÇİŞ38

1.2.1.Reform Hareketi ve Ulus Devlet Öncesi
Mülkiyet İlişkileri38

1.2.2.Ulus Devlet ve Mülkiyet Hakkı İlişkisi45

1.2.3.Hukuk Devleti ve Mülkiyet Hakkı İlişkisi55

1.3.MÜLKİYET HAKKININ KONUSU61

1.3.1.Maddi Varlıklar67

1.3.2.Gayrimaddi Varlıklar72

1.3.2.1.Fikri Mülkiyet73

1.3.2.2.Sanal Mülkiyet81

1.3.2.3.Çalışma Hakkı Kapsamındaki Varlıklar85

1.3.2.4.Haklar96

1.4.MÜLKİYET HAKKININ ÖZNESİ101

1.4.1.Gerçek Kişiler102

1.4.2.Tüzel Kişiler105

1.4.3.Malikin Yetkileri111

1.4.4.Malikin Ödevleri115

İKİNCİ BÖLÜM

İDARENİN HUKUKİ SORUMLULUĞU

2.1.İDARENİN HUKUKİ SORUMLULUĞU119

2.2.İDARENİN ÖZEL HUKUK SORUMLULUĞU122

2.2.1.İdarenin İktisadi ve Ticari Faaliyetleri Nedeniyle Sorumluluğu125

2.2.2.İdarenin Özel Hukuk Sözleşmelerinden
Kaynaklı Sorumluluğu138

2.2.3.İdarenin Özel Mallarının İşletilmesinden
Kaynaklı Sorumluluğu141

2.2.4.İdarenin Sorumluluğunun Kanunla
Özel Hukuka Tâbi Kılındığı Haller144

2.2.5.Fiili Yol ve El Koyma150

2.3.ÖZEL HUKUK SORUMLULUĞUNUN
GENEL ESASLARI155

2.3.1.Kusur Sorumluluğu156

2.3.1.1.Fiil156

2.3.1.2.Hukuka Aykırılık158

2.3.1.3.Kusur161

2.3.1.4.Zarar164

2.3.1.5.İlliyet Bağı175

2.3.2.Kusursuz Sorumluluk181

2.3.2.1.Hakkaniyet Sorumluluğu183

2.3.2.2.Özen Sorumluluğu184

2.3.2.3.Tehlike Sorumluluğu187

2.4.İDARENİN KAMU HUKUKU SORUMLULUĞU190

2.4.1.İdari Sorumluluğunun Temeli192

2.4.2.İdarenin Kusur Sorumluluğu Hizmet Kusuru197

2.4.2.1.İdari İşlemlerde Hizmet Kusurundan
Dolayı Sorumluluk205

2.4.2.2.İdari Eylemlerde Hizmet Kusurundan
Dolayı Sorumluluk210

2.4.2.3.Hizmet Kusuru Kişisel Kusur Ayrımı213

2.4.3.İdarenin Kusursuz Sorumluluğu218

2.4.4.Risk İlkesi220

2.4.4.1.İdarenin Tehlikeli Varlık ve
Faaliyetlerinden Sorumluluğu221

2.4.4.2.Mesleki Riskler Nedeniyle İdarenin
Sorumluluğu225

2.4.4.3.Toplumsal Olaylar Nedeniyle
İdarenin Sorumluluğu226

2.4.4.4.Terör Olayları Nedeniyle
İdarenin Sorumluluğu230

2.4.5.Kamu Külfetleri Karşısında Eşitlik İlkesi238

2.4.5.1.Bayındırlık İşleri ve Tesislerinden
Dolayı Sorumluluk240

2.4.5.2.Hukuka Uygun İdari İşlemler
Nedeniyle Sorumluluk243

2.4.6.İdarenin Sorumluluğuna İlişkin Diğer Teoriler246

2.4.7.İdarenin Sorumluluğunu Etkileyen Haller247

2.4.7.1.Mücbir Sebep ve Umulmayan Haller247

2.4.7.2.Zarar Görenin Davranışı253

2.4.7.3.Üçüncü Kişinin Davranışı256

2.4.7.4.Kusurun Derecesinin Sorumluluğa Etkisi259

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

MÜLKİYET HAKKI İHLALLERİ VE
UYGULANAN SORUMLULUK ESASLARI

3.1.MÜLKİYET HAKKINA MÜDAHALENİN
ANAYASAL ŞARTLARI263

3.1.1.Sınırlamanın Kanuniliği İlkesi264

3.1.2.Hakkın Özüne Dokunmama İlkesi269

3.1.3.Sınırlamanın Ölçülülüğü İlkesi272

3.1.4.Sınırlamanın Kamu Yararı Gözetilerek Yapılması273

3.1.5.Hakkın Toplum Yararına Uygun Kullanılması276

3.2.AİHS AÇISINDAN MÜLKİYET HAKKINA
MÜDAHALENİN ŞARTLARI278

3.2.1.Üç Kural Uygulaması280

3.2.2.Sınırlamanın Hukukiliği İlkesi281

3.2.3.Sınırlamada Kamu Yararı ile
Genel Yararın Gözetilmesi285

3.2.4.Orantılılık ve Adil Denge287

3.3.MÜLKİYETTEN YOKSUN BIRAKAN MÜDAHALELER291

3.3.1.Kamulaştırma İşleminde İdarenin Sorumluluğu291

3.3.2.Kamulaştırmasız Fiili El Atma301

3.3.3.Kamulaştırmasız Hukuki El Atma314

3.3.3.1.İmar Planlarında Umumi Hizmetlere
Tahsis Edilen Alanlar314

3.3.3.2.Düzenleme Ortaklık Payı Uygulaması327

3.3.3.3.Kamu Ortaklık Payı Uygulaması334

3.3.3.4.Bedelsiz Terk Uygulaması339

3.3.4.Kıyı Tespiti ve Kadastro İşlemlerinden
Kaynaklı Sorumluluk345

3.4.MÜLKİYETİ SINIRLAYAN MÜDAHALELER352

3.4.1.Kültür ve Tabiat Varlıkları Kapsamındaki
Sınırlamalar352

3.4.2.Askeri Yasak Bölge ve Güvenlik Bölgesi Uygulaması362

3.4.3.Arazi Toplulaştırması Uygulaması370

3.5.GEÇİCİ İŞGAL373

3.5.1.İdarenin Geçici İşgalden Sorumluluğu373

3.5.2.Özel Mülkiyetteki Taşınmaza Atık Bırakılması380

3.5.3.Askeri Tatbikat ve Manevralar Kapsamındaki İşgaller382

3.6.İDARENİN BAYINDIRLIK FAALİYETLERİ384

3.6.1.Bayındırlık Faaliyeti Nedeniyle Oluşan
Değer Düşüklüğü384

3.6.2.Bayındırlık Faaliyeti Nedeniyle Oluşan Hasarlar388

3.6.3.Bayındırlık Faaliyetinden Kaynaklı Sorumlulukta
Husumet392

3.7.YARGI KARARLARININ UYGULANMAMASI396

3.8.GAYRİMADDİ MALVARLIĞI DEĞERLERİNE
MÜDAHALE404

3.8.1.Fikri Mülkiyete Müdahalede İdarenin Sorumluluğu404

3.8.2.Ticari ve Ekonomik Yaşama Müdahale408

3.8.3.Sosyal Güvenlik Ödemelerinde İdarenin Sorumluluğu419

3.9.TERÖR OLAYLARINDAN KAYNAKLI
MÜLKİYET İHLALLERİ424

3.10.İDARENİN TAŞINIR MÜLKİYETİNE MÜDAHALESİ431

3.10.1.İstimval431

3.10.2.Taşınırlara El Konulmasında İdarenin Sorumluluğu435

SONUÇ

Devlet ve mülkiyet ilişkisi tarihin her döneminde en önemli hukuki, siyasi ve toplumsal meselelerin başında gelmiştir. Modern devletin oluşumu, devletin ayrı bir tüzel kişilik olarak hukuk âleminde varlık göstermesi, devlet ile mülkiyet ilişkisini derinden etkilemiştir. Devletin yönetim erki olan idarenin hukukla sınırlanmasının temel gerekçelerinden biri,  devlet ile mülkiyet arasındaki ilişkinin bir kurala bağlanması ve mülkiyet hakkının idarenin müdahalelerine karşı korunmasıdır.

İdarenin özel mülkiyet kapsamındaki malvarlığı değerlerine yönelik idari işlem veya eylemleriyle müdahalesi bulunmaktadır. Ekonomik ve sosyal gelişime bağlı olarak mülkiyet hakkına yönelik idari müdahalelerde bir artış yaşanmaktadır.

Mülkiyet hakkı, mutlak anlamda dokunulmaz bir niteliğe sahip değildir. Devlet, kamu yararı amacıyla mülkiyet hakkını sınırlayabilmektedir. Anayasamıza göre bu sınırlamanın kamu yararı amacıyla ve kanun ile yapılması, ayrıca Anayasada temel hak ve özgürlüklerin sınırlanmasına ilişkin temel kurallara uygun olması gerekmektedir. Bunun dışında mülkiyet hakkı ihlallerine ilişkin AİHM ve Anayasa Mahkemesinin vermiş olduğu kararlarda, mülkiyet hakkına yönelik müdahalenin sınırlarına ilişkin değerlendirmeler yer almaktadır.

İdarenin mülkiyet hakkına yönelik müdahalesinin hukuka aykırı olması durumunda eğer bu müdahaleden kaynaklı bir zarar oluşmuşsa bu zararın idarece karşılanması, hukuk devletinin bir gereğidir. Ancak kamu yararı amacıyla gerçekleştirilen bir kısım müdahaleler hukuka uygun olmakla birlikte, hak sahiplerinin toplumun diğer bireylerine nazaran daha ağır bir kamu külfeti yüklenmesine neden olmaktadır. Yüklenilen bu kamu külfetinin de idarece karşılanması gerekmektedir.

Ülkemiz, adli ve idari yargı görev ayrımına dayanan ikili bir yapıya sahiptir. Mülkiyet hakkından kaynaklı uyuşmazlıklar, adli ve idari yargı mahkemelerinde farklı sorumluluk ilkelerine göre çözümlenmektedir. Bu ikili ayrım, mülkiyet ihlallerinden kaynaklı uyuşmazlıklarda idarenin sorumluluğuna ilişkin farklı sonuçların çıkmasına neden olmaktadır.

AİHM ve Anayasa Mahkemesinin konuya ilişkin vermiş olduğu ihlal kararlarının, adli ve idari yargı kararları üzerinde arzu edilen değişikliği doğuracak kadar etki etmediği, özellikle mülkiyet hakkını kısıtlayan fakat ortadan kaldırmayan idari tasarruflara ilişkin değerlendirmelerde hataya düşüldüğü görülmektedir. Ayrıca, mülkiyet hakkının kapsamına ilişkin olarak da AİHM ve Anayasa Mahkemesi,  malvarlığı değerlerini de içine alacak şekilde geniş bir bakış açısına sahipken, adli ve idari yargının aynı bakış açısında olmadığı görülmektedir.

Çalışmamızda, idarenin mülkiyet hakkına yönelik müdahalelerinden kaynaklanan tazminat davalarında uygulanan sorumluluk esasları, AİHM, Anayasa Mahkemesi ve Yargıtay ile Danıştay kararları çerçevesinde incelenmiştir.

Elinizdeki kitap, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü (TODAİE) de yapmış olduğum doktora çalışmasına ilişkin tezimin genişletilmiş ve güncellenmiş halidir. Bu çalışma esnasında her daim güler yüzle ve anlayışla beni yönlendiren tez danışmanım Dr. Öğretim Üyesi Yeliz ŞANLI ATAY’a, çalışmanın genel çerçevesini çizmemde büyük katkısı olan Prof. Dr. Murat SEZGİNER ve Prof. Dr. Onur Ender ASLAN ile tez savunma jürimdeki değerli görüşleri ve katkılarından dolayı Prof. Dr. Bahtiyar AKYILMAZ ve Doç. Dr. Sonay BAYRAMOĞLU ÖZUĞURLU’ya, anneme ve babama, tez çalışmasında beni her zaman destekleyen eşim Arzu ile çocuklarım Zeynep Bilge ile Hulusi Bilgehan’a, tez yazımında bir adli tatil boyunca evinde ağırlayan ablam Gönül KANTARCI’ya minnet ve şükranlarımı sunarım.

Çalışmanın, mülkiyet hakkı ihlallerine ilişkin araştırmacılar, hukuk insanları ve uygulayıcılara yol gösterici olmasını temenni ederim. Saygılarımla.