| Kitap Künyesi | |
| Yazar | Ahmet AKMAN |
| Baskı Tarihi | 2022/05 |
| Baskı Sayısı | 1 |
| Boyut | 16x24 cm (Standart Kitap Boyu) |
| Cilt | Karton kapak |
| Sayfa Sayısı | 220 |
1917 Tarihli Usûl-İ Muhâkeme-İ Şer’iyye Kararnamesi Çerçevesinde Tanzimat Sonrası Osmanlı Adliye Teşkilatı Ve Yargılama Usûlü
Doç. Dr. Ahmet AKMAN
İnsanların sosyal bir varlık olmaları sebebiyle
birbirleriyle hukukî münasebet içerisinde bulunmaları kaçınılmazdır. Bu durum
devam ettiği müddetçe hukuk da bu alanı düzenlemeye devam edecektir. Bu
karşılıklı münasebetlerden doğan hak ve borçların ifasında bir ihtilaf
çıktığında, son tahlilde yargı organlarının devreye girmesi lüzumu âşikârdır.
Devletin bu alandaki fonksiyonunu üstlenen mahkemelerin belli bir usûl
dâiresinde bu görevlerini yerine getirmesi, düzen ve süratin yanında taraflar
açısından hukuki güvenceyi sağlamada da en etkili yoldur. İslâm adliye
teşkilatı ve muhâkeme usûlüne, klâsik fıkıh kitapları ile bu alanda yazılmış
bazı monografik eserler ve fetva kitaplarında yer verilmekle beraber, bu alana
vukûfiyeti olan kimseler haricinde, konu çoğunlukla davaların tarafları
yönünden dahi müphemiyetini sürdürebilmektedir. Oysa, hukuki gerçekliğe
ulaşmada hayatî önemi hâiz bu meselenin, her dönemde toplumsal bilinirliğinin
daha da yaygınlaşmasında hukuki yarar vardır. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’ye
gelinceye kadar yargılama usûlü alanında câri olan kâideler, ağırlıklı olarak
belirtilenlerin yanı sıra bu alanda uygulamada yerleşik hâle gelen bir takım
teâmül kâideleri olmuştur. Osmanlı döneminde özellikle Tanzimat sonrasında,
zaman zaman şer’i yargılama usulüne dâir düzenlemeler yapılmak istenmişse de
konuyu bütünüyle ele almak yerine, parça parça bazı düzenlemeler yapılmıştır.
Bu alanı önceki örneklerine nazaran daha bütüncül düzenleyen 8 Muharrem
1336/1917 tarihli ‘Usûl-i Muhâkeme-i Şer’iyye Kararnâmesi’, Osmanlı Devleti’nde
o dönemde görülen batılılaşma hareketlerinin, bir ölçüde şer’î hukuka yansıması
olarak mütalaa edilebilir. Bu özelliğine rağmen kararnâme, muhâkeme usûlüne
dâir konuları kendisinden öncekilere nazaran daha teferruatlı ve aynı zamanda
kapsamlı düzenlemeye çalışmıştır. Kitabın gayesi, başta bu kararnâme esas olmak
üzere, son devir Osmanlı hukuk düzeni ve adli teşkilatındaki gelişmelerle
birlikte, bu dönemde kabul edilen yargılama 6 usûlüne dâir düzenlemeleri ve
hukuki durumu tarihî seyri içerisinde ortaya koymaktır. Bu çalışma ile 1985
yılında tamamlamış olduğum Yüksek Lisans tezim gözden geçirilmiş ve yeni
kaynaklarla güncellenmiştir. Kitabın ilk bölümünde öncelikle Osmanlı
Devleti’nde görülen kanunlaştırma hareketleri ve sebepleri ile bu sebeplerin en
önemlisi olan Batı’nın bu alanda oynadığı rol, çeşitli hukuk dallarına ait
olmak üzere ortaya konulmaya çalışılmıştır. Buna paralel olarak adli teşkilatta
görülen değişme ve gelişmeler de kurulan yeni mahkemelerle birlikte
incelenmiştir. İkinci bölümde ise, 1917 tarihli ‘Usûl-i Muhâkeme-i Şer’iyye
Kararnâmesi’ ağırlıklı olarak ele alınmıştır. Kararnâme öncesi usûl hukuku,
kararnâmenin sistemi ve özellikleri ile maddeleri, Türk usûl hukukuyla da
mukayese edilerek tahlil edilmiş ve ayrıca kaynaklarına temas edilmiştir.
Nihayet kararnâmenin geçirdiği safhalar ile şer’iyye mahkemelerinin
lağvedilmesi süreci ve bu dönemdeki diğer ilgili gelişmelerle bölüm
tamamlanmıştır. Çalışmalarımızda yol gösteren ve ışık tutan, bizzat kendisinden
ve bu alandaki eserlerinden istifade ettiğim Prof. Dr. Fahrettin ATAR’a
teşekkürü bir borç bilir ve yine çalışmanın ilk (tez) dönemlerindeki yol
göstericiliğinden dolayı merhum Prof. Dr. Mehmet ERKAL’ı rahmetle yâd ederim
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ..........................................................................................................5
İÇİNDEKİLER .............................................................................................7
KISALTMALAR ........................................................................................13
GİRİŞ ...........................................................................................................15
BİRİNCİ BÖLÜM
OSMANLI DEVLETİNDE TANZİMATTAN SONRAKİ HUKUKİ
GELİŞMELER ve ADLİ TEŞKİLAT
I. OSMANLI DEVLETİ’NDE KANUNLAŞTIRMA
HAREKETLERİ..............................................................................25
A. Genel Olarak..............................................................................25
B. Osmanlı Devleti’nde Kanunlaştırmanın Sebepleri....................27
1. Sosyal Değişmeler...............................................................27
2. Siyasî Sebepler....................................................................28
3. Ekonomik Sebepler .............................................................29
C. Kanunlaştırma Hareketlerinde Batı Etkisi.................................30
1. Genel Olarak .......................................................................30
2. Kanunî Düzenlemeler..........................................................30
a. Fermanlardaki Durum...................................................30
aa. Sened-i İttifak (1808)..............................................30
bb. Gülhane Hatt-ı Hümayunu (1839) ..........................31
cc. Islahat Fermanı (1856)............................................32
b. Anayasa Hukuku...........................................................33
c. Ceza Hukuku ve Ceza Usûl Hukuku.............................34
d. Ticaret Hukuku ve Usûlü ..............................................36
e. Toprak Hukuku .............................................................37
f. Medenî Hukuk ve Borçlar Hukuku ...............................37
g. Medenî Usûl Hukuku ....................................................38
3. Tanzimat’tan Sonraki Kanunların Genel Tasnifi ................40
II. 19. YÜZYIL OSMANLI ADLİYE TEŞKİLATI
VE GELİŞMESİ..............................................................................41
A. Genel Olarak..............................................................................41
8
B. Tanzimat’ın Etkisi .....................................................................42
C. Mahkemeler ve Çeşitleri............................................................43
1. Genel Tasnif........................................................................43
a. Umumî Mahkemeler .....................................................43
aa. Ceza Mahkemesi.....................................................43
bb. Hukuk Mahkemesi..................................................44
cc. Ticaret Mahkemesi..................................................44
b. Hususî Mahkemeler ......................................................44
aa. İdare Mahkemesi.....................................................44
bb. Askerî Mahkemeler.................................................44
2. Nizamiye Mahkemeleri.......................................................45
a. Doğuşu ..........................................................................45
b. Gelişmesi.......................................................................46
c. Teşkilat Yapısı ..............................................................48
d. Görev ve Derece İtibarıyla Nizamiye Mahkemeleri .....51
3. Şer’iyye Mahkemeleri.........................................................52
a. Genel Olarak .................................................................52
b. Görev ve Yetkileri.........................................................55
c. İstinaf ve Temyiz ..........................................................59
aa. Tanzimat’tan Önce..................................................59
bb. Tanzimat’tan Sonra.................................................62
d. Şer’iyye Mahkemelerinin Lağvı ...................................65
4. Diğer Mahkemeler.................................................................67
İKİNCİ BÖLÜM
OSMANLI HUKUK TARİHİNDE
8 MUHARREM 1336/25 EKİM 1917 TARİHLİ
USÛL-I MUHÂKEME-İ ŞER’İYYE KARARNÂMESİ
I. KARARNÂME ÖNCESİ ŞER’Î MUHÂKEME USÛLÜNÜN
TARİHÎ SEYRİNE GENEL BAKIŞ...............................................69
A. Tanzimat Dönemi......................................................................70
B. Meşrutiyet Dönemi....................................................................72
a. Birinci Meşrutiyet ...............................................................72
b. İkinci Meşrutiyet .................................................................74
II. KARARNÂMENİN OSMANLI VE TÜRK HUKUKUNDAKİ
YERİ VE ÖNEMİ ...........................................................................80
III. KARARNÂMENİN YÜRÜRLÜĞE GİRİŞİ..................................82
IV. KARARNÂMENİN SİSTEMATİĞİ VE TEKNİĞİ.......................84
V. KARARNÂMENİN TAHLİLİ, KAYNAKLARI VE TÜRK
HUKUKU İLE MUKAYESESİ......................................................85
9
A. Şer’iyye Mahkemelerinin Teşkilatı ve Görevlileri....................86
1. Hâkim (Kadı).......................................................................86
a. Tek Hâkim Usûlü..........................................................86
b. Toplu Hâkim Usûlü.......................................................87
2. Müşavirler ...........................................................................89
3. Kâtipler................................................................................91
4. Nâipler.................................................................................92
5. Diğer Görevliler ..................................................................94
B. Görev.........................................................................................94
1. Genel Olarak .......................................................................94
2. Nizasız Kaza (Çekişmesiz Yargı)......................................100
3. Görevin Sınırlandırılması..................................................100
C. Yetki........................................................................................102
1. Genel Yetkili Mahkeme ....................................................103
2. Özel Yetkili Mahkemeler..................................................106
a. Gayr-i Menkulün Aynına İlişkin Davalar ...................106
b. Vakıf ve Yetim Mallarının Müdayenetine
(Borçlanma) İlişkin Davalar........................................106
c. Vasiyete İlişkin Davalar..............................................107
d. Tereke Tahririne İlişkin Davalar.................................107
e. Bütün Şer’iyye Mahkemelerinin Yetkili Olduğu
Davalar........................................................................107
f. Evlenme ve Boşanma ile İlgili Davalar.......................108
3. Derdest-i Rü’yetlik (Davanın Görülmekte Olması)
Meselesi.............................................................................108
4. Ülke Dışında İkamet Eden Vatandaşlar ............................109
5. Yetki Konusunda Ortaya Çıkan Meseleler........................110
D. Yargılama Usûlü......................................................................111
1. Dava İkamesi.....................................................................111
a. Şekil ve Muhteva ........................................................111
b. Dava Açılmasının Hükümleri .....................................112
2. Hâkimin Reddi ve Sebepleri..............................................114
3. Tebligat..............................................................................116
a. Tebligatın Şekli...........................................................116
b. Duruşmaya Davet........................................................117
aa. İkametgâhın Malum Olması Halinde Davet .........117
bb. İkametgâhın Malum Olmaması Halinde Davet: ...118
4. Yargılamanın Aleniyeti ve İntizamı..................................118
5. Resmî Dâire ve İnzibat Kuvvetlerinin Mahkemeye
Yardımı .............................................................................120
6. Yargılama Esnasında Taraflardan Birinin Vefatı..............121
10
7. Gıyab.................................................................................121
a. Gıyab Kararının Verilmesi..........................................121
b. Karara İtiraz ve Hükümleri .........................................123
c. Davanın Müracaata Kalması.......................................124
8. İtirazlar..............................................................................125
a. Tarafların İtirazı ..........................................................125
b. Taraf Olmayan Üçüncü Kişinin İtirazı........................125
9. İhtiyatî Tedbir ve Haciz.....................................................126
10. Dava Nakli.........................................................................127
11. Mahkeme Zabıtları ............................................................128
12. Kararın Verilmesi..............................................................130
a. Hükmün Kesinleşmesi ................................................130
b. Kararın Muhtevası ve Yapılacak İşlemler...................130
c. Muhkem Kaziye (Kesin Hüküm)................................131
d. Mahkeme Kararlarının Tebliği....................................134
e. Mahkeme Masrafları...................................................135
E. Deliller.....................................................................................136
1. Genel Olarak .....................................................................136
2. Delil Çeşitleri ....................................................................137
a. Tanıklık .......................................................................137
b. Ehl-i Vukuf (Bilirkişi).................................................141
c. Keşif............................................................................142
d. İkrar.............................................................................143
e. Yemin ve Yeminden Dönme.......................................145
f. Karine ve Emareler .....................................................147
g. Yazılı Delil..................................................................147
3. Delillerin Toplanmasında İstinâbe Usûlü..........................150
F. Kanun Yolları..........................................................................151
1. Temyiz...............................................................................152
a. Temyiz Sebepleri ........................................................153
b. Temyiz Müddeti ve Şartları ........................................155
c. Temyiz Hakkının Aidiyeti...........................................156
d. Temyiz Müracaatı .......................................................156
e. Temyizi Kabil Kararlar ...............................................157
f. Temyizi Mecburî Olan Kararlar..................................159
g Temyiz Tetkikat Usûlü ve Karar.................................160
aa. Tetkikat .................................................................160
bb. Tasdik (Onama) ....................................................160
cc. Nakz (Bozma).......................................................161
2. Yargılamanın Yenilenmesi................................................162
11
VI. KARARNAMENİN ÖZELLİĞİ, GETİRDİĞİ YENİLİKLER
VE TENKİDİ.................................................................................163
VII. KARARNAME ÜZERİNDE YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER
VE KARARNAMENİN İLGASI..................................................166
SONUÇ ......................................................................................................169
EKLER ......................................................................................................173
EK-1: USÛL-İ MUHÂKEME-İ ŞER’İYYE KARARNAMESİ..........173
EK-2: USÛL-İ MUHÂKEME-İ ŞER’İYYE KARARNAMESİ
ESBÂB-I MÛCİBE LÂYİHASI ................................................184
KAYNAKÇA.............................................................................................203
KAYNAKÇA
Akgündüz, Osmanlı Tarih ve Hukûk Istılâhları Kâmûsu, Osmanlı
Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2018.
Akgündüz, İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf
Müessesesi, 3. Baskı, OSAV, İstanbul 2013.
Akgündüz, “1274/1858 Tarihli Osmanlı Ceza Kanunnamesinin Hukuki
Kaynakları Tatbik Şekli ve Men’i İrtik’ab Kanunnamesi”,
TTK, Belleten, Nisan 1987, Cilt LI - Sayı 199, s. 153-204.
Akgündüz, “İslam ve Osmanlı Hukukunda Gıyapta Yargılama
Müessesesi“, Belleten, C. 50, sy. 196, 1986, s. 169-200.
Akgündüz, “Kanunnâmelerdeki Ceza Hukuku Hükümleri ve Şer’i
Tahlili”, İslamî Araştırmalar Dergisi, C:12, sy. 1, 1999, s. 1-
16.
Akgündüz, “İ’lâm”, DİA, c. 22, s. 72-73.
Akgündüz, Murat, “Osmanlı Devleti'nde Şeyhülislâmlığa Bağlı Bir
Birim Olarak Meclis-i Tedkîkât-ı Şer’iyye”, Ekev Akademi
Dergisi, Yıl: 8 Sayı: 21, Güz 2004, s. 167-172.
Akgündüz, İslâm ve Osmanlı Hukûku Külliyâtı I, Kamu HukukuBirinci Cild, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2011.
Akiba, Jun, “Kadılık Teşkilatında Tanzimatın Uygulanması: 1840
Tarihli Ta’lîmnâme-i Hükkâm, Osmanlı Araştırmaları, XXIX,
İstanbul 2007, s. 9-40.
Akiba, “From Kadı to Naib: Reorganization of the Ottoman Sharia
Judiciary in the Tanzimat Period”, Frontiers of Ottoman
Studies: State, Province, and the West, Edited by Colin Imber
and Keiko Kiyotaki, I.B.TAURIS, 2005, Volume I, s. 43-60.
Akiba, “Shari’a Judges in the Ottoman Nizâmiye Courts, 1864- 1908”,
Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies, LI
(2018), s. 209-237.
Akiba, Jun, “Muallimhane-i Nüvvab’dan Mekteb-i Kuzat’a Osmanlı
Kadı Okulunun Yarım Yüzyıllık Serüveni”, Sahn-ı Semân’dan
Dârülfünûn’a XIX. Yüzyıl Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası,
Ed: Ahmet Hamdi Furat, Zeytinburnu Belediyesi, İstanbul
2021, s. 13-29.
Akiba, “A New School For Qadis: Education Of The Sharia Judges In
The Late Ottoman Empire”, Turcica, 35, 2003, s. 125-163.
Akın, İlhan F., Türk Devrim Tarihi, Fakülteler Matbaası, İstanbul 1983.
Akın, Kamu Hukuku, Devlet Doktrinleri Temel Hak ve Özgürlükler,
Üçdal Neşriyat, İstanbul ts.
205
Akın, Siyasî Tarih, Fakülteler Matbaası, İstanbul 1983.
Akman, Mehmet, Osmanlı Devleti’nde Ceza Yargılaması, Eren Yay.,
İstanbul 2004.
Akman, “Osmanlı Ceza Hukuku Çalışmaları Üzerine Bir İcmal”,
Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), Cilt 3, Say›
5, 2005, s. 489-512.
Akpınar, Turgut, Türkler’in Din ve Hukuk Tarihi, İletişim Yay.,
İstanbul 1999.
Akyıldız, Ali, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim
Yayınları, İstanbul 2003.
Akyıldız, Ali, “Tanzimat”, DİA, c. 40, s. 1-10.
Akyıldız, “Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye”, DİA, c. 28, s. 250-251.
Akyılmaz, Gül, “Osmanlı Hukukunda Masuniyet-i Şahsiyye İlkesi”, I.
Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri (Editör: Fethi Gedikli),
On İki Levha, İstanbul 2014, s. 163-220.
Akyüz, Vecdi, İslam Hukukunda Yüksek Yargı ve Denetim – Divan-ı
Mezalim, Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yay., İstanbul
1995.
Aldıkaçtı, Orhan, Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961
Anayasası, İstanbul 1964.
Ali Dede, Alâaddin b. Mustafa (ö. 1007/1598), Muhadaratu’l-Evâil ve
Müsamerati’l-Evâhir, Matbaay-ı Âmire, Mısır 1311.
Ali Haydar Efendi, Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm, 2.
Baskı, Diyanet, C: 4, İstanbul 2017.
Ali Kâmil, “Tanzimattan Cümhuriyete”, Hayat Mecmuası, Yeni Tertip
No: 1, İkinci Kânun, İstanbul Devlet Matbaası, 1930, s. 19-28.
Anay, Harun, “Devvânî”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. 9, s. 257-
262.
Ansay, Sabri Şakir, Hukuk Yargılama Usûlleri, 7. Baskı, Ankara
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını, Ankara 1960.
Ansay, Hukuk Tarihinde İslâm Hukuku, 4. Baskı, Turhan Kitabevi,
Ankara 2002.
Arslan, Ramazan / Yılmaz, Ejder / Taşpınar Ayvaz, Sema / Hanağası,
Emel, Medenî Usûl Hukuku, Güncellenmiş ve 7251 sayılı
Kanun Değişiklikleri İşlenmiş, 6. Baskı, Yetkin, Ankara 2020.
Arslan, Ramazan / Yılmaz, Ejder / Taşpınar Ayvaz, Sema, İcra ve İflâs
Hukuku, 2. Baskı, Yetkin, Ankara 2016.
Copyright 1985 - 2024 | Yetkin Basım Yayım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş.
