Türk Borçlar Kanununda Genel İşlem Koşulları ve Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar

ÖNSÖZ

Sanayi devrimi ile birlikte hızla gelişen sosyal ve ekonomik ilişkiler sonucunda, sözleşmeyi oluşturan tarafların bir araya gelerek sözleşme koşullarını müzakere etmesi mümkün olmamaya başlamış ve girişimciler, daha önce

hazırlamış oldukları, yani standart sözleşme kayıtlarını kullanarak sözleşme

yapmaya başlamışlardır. Günümüzde özellikle, bankacılık, ulaşım ve sigortacılık alanında olmak üzere, hemen hemen her alanda bu sözleşmeler kullanılmaktadır.

Standart sözleşmelerde sözleşmelerin şartları, önceden tek taraflı olarak

banka, sigorta ve taşıma gibi işleri yapan kurumlarca hazırlanmakta ve herhangi bir tartışma ve pazarlık imkânı tanınmaksızın karşı tarafa dayatılmaktadır. Dolayısıyla, bu tip sözleşme modelinde taraflar arasındaki denge güçlü

taraf lehine ve zayıf taraf aleyhine bozulmakta ve böylece sözleşme adaleti

ciddi şekilde zayıf atılmaktadır. Bu nedenle yasa koyucu tarafından genel işlem koşullarına ilişkin yasal bir düzenleme yapılması gerekliliği ortaya çıkmıştır

Türk hukukunda, 6098 sayılı Borçlar Kanunundan önce, genel işlem koşulları hakkında bir düzenleme bulunmayıp, yalnızca mülga 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanuna 2003 yılında eklenen “Sözleşmedeki

Haksız Şartlar” başlıklı 6’ncı madde ve bu maddeye dayanılarak çıkarılan

“Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar Hakkında Yönetmelik” hükümleri

mevcut olmakla birlikte söz konusu hükümler, sadece tüketici sözleşmelerindeki haksız koşullar ve dolayısıyla genel işlem koşulları hakkında uygulanmaktaydı. Zira, Tüketicinin Korunması Hakkında Kanunun 6’ncı maddesinin

uygulama alanı yalnızca tüketici kanunu kapsamında kalan uyuşmazlıklarla

sınırlı olduğu için tüketici olmayanlar ve özellikle tacirler arasında kullanılan

genel işlem koşullarının denetimi ise düzenleme alanının dışında kalmaktaydı.

Genel işlem koşulları hakkında genel hükümler, 818 sayılı eski Borçlar

Kanununda düzenlenmediği için 6098 sayılı yeni Borçlar Kanununda bu eksiklik giderilmiş ve genel işlem koşulları, her tür sözleşme için öngörülmüştür.

VIII

Bu nedenle her tür sözleşmedeki genel işlem koşulunun denetimi mümkün

hale gelmiştir.

6502 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ise 28.11.2013 gün

ve 28835 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmış olup, 28.05.2014 tarihi itibariyle yürürlüğe girmiş bulunmaktadır. Yeni Yasa’nın gerekçesinde özellikle

Avrupa Birliği (AB) müktesebatına tam uyum sağlanması amacına vurgu yapılmış, bu doğrultuda AB’deki yeni düzenlemelerin incelenerek yeni yasa’ya

aktarıldığı, ayrıca Tüketici Hukuku’na ilişkin tüm AB mevzuatının ve bazı

ülke mevzuatlarının gözden geçirildiği belirtilmiştir. Yeni yasada uygulamayı

ciddi ölçüde etkileyecek birçok düzenleme mevcut olup, bunların başında ise

“Görev “ hususu bulunmaktadır. Yeni yasa ile daha evvel Tüketici Hukuku

kapsamında değerlendirilmeyen, eser, taşıma, sigorta ve vekâlet v.b sözleşmelerin artık sözleşmenin taraflarından birinin tüketici olması durumunda tüketici işlemi sayılacağı ve anılan sözleşmelerden doğacak uyuşmazlıkların Tüketici Hakem Heyetleri veya Tüketici Mahkemeleri tarafından hüküm altına

alınacağı düzenlenmiş olup, yeni yasa ile Tüketici Hukukunun, Türk Özel Hukuk Sistemi bakımından tabiri caiz ise bir çatı hukuku haline getirildiği anlaşılmaktadır. Bu da ülkemiz açısından Tüketici Hukuku’nun önem ve değerini

bir kez daha ortaya koymaktadır.

Yeni yasa ile mülga 4077 sayılı T.K.H.K ‘ da düzenlenmiş olan ve uygulamada sıkça karşılaşılan bir kavram olan “Haksız Şart” kavramı da yeniden

ele alınmak suretiyle ayrıntılı olarak düzenlenmiş bulunmaktadır.

Yukarıda da ifade edildiği üzere Türk hukukunda, 6098 sayılı Borçlar

Kanunundan önce, genel işlem koşulları hakkında bir düzenleme bulunmadığı

için bu alandaki güncel sorulara cevap verebilecek nitelikte bir çalışma yapılması gerekliliği hissedilmiş, 6502 sayılı TKHK bakımından ise, bu alanda

güncel kararları da ihtiva eden bir çalışmaya ihtiyaç duyulduğu gözlemlenerek

eldeki eser meydana getirilmiştir.

Bu baskımızda, 6502 sayılı Tüketicinin Korunmasına Dair Kanunda yer

alan Haksız Şartlar ile Türk Borçlar Kanununda düzenlenen Genel İşlem Koşullarına ilişkin olarak Yüksek Yargıtay’ın ve İstinaf Dairelerinin son içtihatları ışığında kitabımızın içeriği yeniden gözden geçirilmiş, geçerliliği kalmayan içtihatlar kitap metninden çıkartılmış, bununla birlikte Yargıtay

IX

Dairelerinin bir kısmının kapatılmış olmasına rağmen, kapatılan dairelere ait

olmakla birlikte güncelliğini koruyan içtihatlar kitapta muhafaza edilmiş, güncel içtihatlar ise kitap metnine eklenerek, dava ve uyuşmazlık konularına ışık

tutulmak istenmiştir.

Kitabımızın değişikliği ile ilgili bu yeni basımında maddi ve manevi katkılarını esirgemeyen Yetkin Basım Yayın ve Dağıtım A.Ş. sahibi Muharrem

BAŞER ile çalışanlarına teşekkürlerimi sunuyor her zaman olduğu gibi "zayıf

olanın sömürülmediği" bir dünyanın var olmasını diliyorum.

Bir düşünürün dediği gibi, “Yeter ki Adalet Sağlansın İsterse Kıyamet

Kopsun”.

Özgür Karadağ

Ankara, Ekim 2022

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ........................................................................... VII

KISALTMALAR .........................................................XVII

GİRİŞ ................................................................................. 1

BİRİNCİ BÖLÜM 3

SÖZLEŞME KAVRAMI 3

I. SÖZLEŞME .........................................................................................3

II. BORÇ SÖZLEŞMELERİNİN TÜRLERİ ............................................4

1. Kanunda Düzenlenmiş Olup Olmamalarına Göre; Borç

Sözleşmelerinin Türleri ...............................................................4

A. İsimli Sözleşmeler ...............................................................4

B. İsimsiz Sözleşmeler .............................................................4

2. Edim İlişkisine Göre Borç Sözleşmelerinin Türleri .....................4

A. Bir Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmeler ..............................4

B. İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmeler ...............................5

a. Tam İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmeler ................5

b. Eksik İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmeler ...............5

III. SÖZLEŞME ÖZGÜRLÜĞÜ VE GENEL İŞLEM ŞARTLARI

İLİŞKİSİ ..............................................................................................5

İKİNCİ BÖLÜM

GENEL İŞLEM KOŞULLARI VE YARGISAL

DENETİMİ

GİRİŞ .........................................................................................................37

I. GENEL İŞLEM KOŞULLARININ TANIMI ....................................39

II. GENEL İŞLEM KOŞULLARININ UNSURLARI 42

XII

1. Müzakere Edilmemiş Olma 42

2. Sözleşmenin Kurulmasından Önce Tek Taraflı Hazırlanmış

Olma ..........................................................................................43

3. Genel ve Soyut Olma .................................................................45

4. Çok Sayıda sözleşme için Hazırlanmış Olma ............................45

III. GENEL İŞLEM KOŞULLARININ HUKUKİ NİTELİĞİ .................45

1. Norm Teorisi ..............................................................................46

2. Sözleşme Teorisi ........................................................................46

3. Örf Adet Görüsü ........................................................................47

IV. GENEL İŞLEM KOŞULLARININ DENETİMİ ................................47

1. İdari Denetim .............................................................................48

2. Yargısal Denetim .......................................................................50

3. Genel İşlem Koşullarının Yürürlük Denetimi ........................... 51

A. Yürürlük Denetiminin Unsurları....................................... 52

a. Bilgilendirme Yükümlülüğü....................................... 52

b. Kabul Beyanı .............................................................. 53

aa. Açık Kabul Beyanı........................................................ 53

i. Global Kabul............................................................. 54

ii. Tam Kabul ................................................................ 54

bb. Örtülü Kabul Beyanı ..................................................... 55

B. Yürürlük Denetiminin Neticeleri ...................................... 57

4. Genel İşlem Koşullarının Yorum Denetimi............................... 59

5. Genel İşlem Koşullarının İçerik Denetimi................................. 63

A. Tek Yanlı Olarak Değiştirme Yasağı....................................... 64

B. İçerik Denetiminin Unsurları ................................................... 65

a. Dürüstlük Kriteri.................................................................. 65

b. Oransızlık Kriteri................................................................. 67

XIII

c. Şeffaflık Kriteri.................................................................... 68

C. İçerik Denetiminin Sınırları ..................................................... 68

D. İçerik Denetiminin Hukuki Sonuçları ...................................... 69

E. Sözleşme Boşluğunun Doldurulması ....................................... 70

V. UYGULAMADA KARŞILAŞILAN BAZI GİK ÖRNEKLERİ ....... 72

1. Edimi Tek Taraflı Değiştirme Yetkisine İlişkin Kayıtlar........ 72

2. Faiz Oranının Tek Taraflı Değiştirilmesine İlişkin Kayıtlar... 72

3. Sözleşmenin İfa Tarihinin Tek Taraflı Belirleneceğine

İlişkin Kayıtlar ........................................................................ 73

4. Sözleşmenin Bir Tarafını Sorumluluktan Kurtaran veya

Sözleşmenin Sona Erdirilmesine İlişkin Kayıtlar ................... 74

5. İspatın Münhasıran Belirtilen Belgelerle Yapılması

Gerektiği Hususunu İçeren Delil Sözleşmesi Hükümleri........ 75

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TÜKETİCİ SÖZLEŞMELERİ

I. TÜKETİCİ SÖZLEŞMESİ ...............................................................129

II. TÜKETİCİ SÖZLEŞMELERİNİN ÖZELLİKLERİ ........................132

1. Sözleşmenin Taraflarından Birinin Tüketici Olması

Gerekmektedir .........................................................................132

2. Mal veya Hizmet Alınmasını Amaçlayan Bir Sözleşme

Olmalıdır ..................................................................................132

3. Kural Olarak Şekil Zorunluluğu Yoktur ..................................133

III. TÜKETİCİ SÖZLEŞMELERİNİN SINIFLANDIRILMASI ...........134

1. Bireysel (Ferdi) Tüketici Sözleşmesi .......................................134

2. Standart Tüketici Sözleşmesi ...................................................134

IV. TÜKETİCİ SÖZLEŞMESİNİN TARAFLARI ................................136

1. Tüketici ....................................................................................136

2. Satıcı, Sağlayıcı ve Kredi Veren ..............................................139

XIV

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

TÜKETİCİ SÖZLEŞMELERİNDE HAKSIZ

ŞARTLAR

I. HAKSIZ ŞART KAVRAMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ ................195

II. HAKSIZ ŞARTIN TANIMI .............................................................197

III. HAKSIZ ŞARTIN UNSURLARI ....................................................197

1. Tüketici ile Müzakere Edilmemesi ..........................................197

2. Sözleşme Hükmünün, Dürüstlük Kuralına Aykırı Düşecek

Biçimde Tüketici Aleyhine Dengesizliğe Neden Olması ........199

IV. HAKSIZ ŞARTLARIN HUKUKİ NİTELİĞİ ..................................200

V. HAKSIZ ŞARTLARIN DENETİMİ ................................................201

1. İdari Denetim ...........................................................................201

2. Yargısal Denetim .....................................................................202

A. Yargısal Denetiminin Unsurları .............................................203

a. Dürüstlük Kuralı ................................................................203

b. Oransızlık Kriteri ...............................................................207

c. Şeffaflık Kuralı ..................................................................210

d. Açıklık Kuralı ....................................................................213

B. Yargısal Denetiminin Sınırları ...............................................215

a. Edim ve Karşı Edimi Belirleyen Sözleşme Hükümleri .....215

b. Uygulanması Gereken Hukuk Kuralını Aynen

Tekrarlayan Sözleşme Hükümleri .....................................216

c. Sözleşmenin Doğası ..........................................................218

C. Yargısal Denetimin Hukuki Sonuçları ...................................218

D. Uygulamada Karşılaşılan Bazı Haksız Şart Örnekleri ...........219

E. Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar Hakkındaki

Yönetmeliğe Göre Haksız Şartlar ..........................................221

XV

VI. HAKSIZ ŞARTLARIN KULLANILMASINI ÖNLEMEYE

YÖNELİK DAVA TÜRLERİ ..........................................................222

SONUÇ .......................................................................... 335

EKLER ........................................................................... 337

TÜKETİCİ SÖZLEŞMELERİNDEKİ HAKSIZ ŞARTLAR

HAKKINDA YÖNETMELİK ....................................... 337

TÜKETİCİ SÖZLEŞMELERİNDE KÖTÜYE

KULLANILABİLİR KAYITLAR HAKKINDA

5 NİSAN 1993 TARİHLİ AVRUPA KONSEYİ

YÖNERGESİ ................................................................. 344

KAYNAKÇA ................................................................. 351

ÖZGEÇMİŞ ................................................................... 355

KAYNAKÇA

AÇIKGÖZ, Osman; Tüketicinin Korunması Çerçevesinde Mobil Haberleşme Abonelik Sözleşmesinde Genel İşlem Koşulları, Levha Yayınları, İstanbul, 2013.

AKÇAAL, Mehmet; İşletmenin Devri, Ankara 2014.

AKÇAAL, Mehmet; Borçlar Kanununun Genel İşlem Koşullarına Dair

Hükümleri Hakkında Bir İnceleme, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XVIII, Y. 2014, S.1..

AKİPEK, Şebnem; Türk Hukuku ve Mukayeseli Hukuk Açısından Tüketici Kredisi, Ankara 1999.

AKSOY, Dursun; Sanem, Borçlar Hukukunda Hâkimin Sözleşmeyi Tamamlaması, İstanbul 2008.

AKYOL, Şener; Dürüstlük Kuralı ve Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı, İstanbul 1995.

AKYÜREK, Ayhan; Adalet Kavramı Üzerine Denemeler, Yetkin Yayınevi, 2022.

ARIKAN, Mustafa; 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu’nda Genel İşlem

Koşullari, Prof. Dr. Cevdet Yavuz’a Armağan: 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu Hükümlerinin Değerlendirilmesi Sempozyumu, (İstanbul, 3-4 Haziran

2011), İstanbul 2011.

ASLAN, Yılmaz; En Son Değişikliklerle Yargıtay Kararları Işığında

Tüketici Hukuku, Bursa, 2004.

ATAMER, Yeşim M.; Genel İşlem Şartlarının Denetiminde Yeni Açılımlar, Prof.Dr.Necip Kocayusufpaşaoğlu için Armağan, Ankara 2004,

s.291(Açılım).

ATAMER, Yeşim M.; Yeni Türk Borçlar Kanunu Hükümleri Uyarınca

Genel İşlem Koşullarının Denetlenmesi TKHK m. 6 ve TTK m. 55, f. 1, (F)

K A Y N A K Ç A

352

İle Karşılaştırmalı Olarak, Türk Hukukunda Genel İşlem Şartları Sempozyumu, (Ankara, 8 Nisan 2011), (sempozyum).

ATAMER Yeşim; Sözleşme Özgürlüğünün Sınırlandırılması Sorunu

Çerçevesinde Genel İşlem Şartlarının Denetlenmesi, İstanbul, 2001, (Denetleme).

AYAN, Mehmet; Borçlar Hukuku, Genel Hükümler, 7. Baskı, Konya

2012.

AYDOĞDU, Murat; 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanununda Düzenlenen

Genel İşlem Koşullarının Konu Bakımından Uygulama Alanı, DEÜHFD., C.

13, S. 2, 2011.

BAYKAN, Renan; Tüketici Hukuku, İstanbul 2004.

BARLAS, Nami; Çerçeve Sözleşme Kavramı ve Çerçeve Sözleşmelerin

Özellikleri, Prof.Dr.Erdoğan Moroğlu’na 65.Yaş Günü Armağanı, İstanbul

1999.

ÇINAR, Ömer, Tüketici Hukukunda Haksız Şartlar, İstanbul 2009.

DEMİR, Mehmet; 2008 Şubat Tarihli Türk Borçlar Kanunu Tasarısı’nın

Genel İşlem Koşulları’na İlişkin Maddelerinin (m. 20–25) Değerlendirilmesi

ve Çözüm Önerileri, TBBD., S. 76, 2008.

DİZDAR, Ali Murat; Genel İşlem Şartları, Bankacılar Dergisi, S.72, İstanbul 2010, s. 89-90.

EREN, Fikret; Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Ankara 2012.

GÜNGÖR, Hayriye Gonca; Borçlar Kanunu Tasarısındaki Genel İşlem

Koşullarına Bakış ve Öneriler (II), LHD., C. 3, S. 31, 2005.

HATEMİ, Hüseyin; Borçlar Hukuku, Genel Bölüm Fasikülleri, İstanbul.

HAVUTÇU, Ayşe; Tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde Temerrüt ve Müspet Zararın Tazmini, İzmir 1995.

HAVUTÇU, Ayşe; Açık İçerik Denetimi Yoluyla Tüketicinin Genel İşlem Şartlarına karşı Korunması, İzmir 2003.

KAPLAN, İbrahim; Banka Sözleşmeleri Hukuku, Cilt 1. Ankara, 1996.

KAPLAN, İbrahim; Hâkimin Sözleşmeye Müdahalesi. Ankara, 1987.

K A Y N A K Ç A

353

KARA, İlhan, Tüketici Hukuku, Ankara, 2012.

KARTAL, Doğan, Genel İşlem Şartları Ve Tüketici Sözleşmelerindeki

Haksız Şartlar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi, Konya 2008.

KILIÇOĞLU, Ahmet M., Borçlar Hukuku, Genel Hükümler, 16. Baskı,

Ankara 2012.

KOCA, Güneş: Tüketicinin Korunması Açısından Abonelik Sözleşmeleri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2004.

KOCAYUSUFPAŞAOĞLU, Necip: Borçlar Hukuku, Genel Bölüm,

C.1, 4.Bası, İstanbul 2008.

KOÇ, Nevzat, Türk Borçlar Kanunu Tasarısında Genel Hükümlere İlişkin Olarak Yapılması Öngörülen Yenilik ve Değişiklikler, İstanbul Ticaret

Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 2, S. 12, 2007.

KUNTALP, Erden, Bankalar ve Genel İşlem Koşulları, Türk Hukukunda

Genel İşlem Şartları Sempozyumu, (Ankara, 8 Nisan, 2011).

OĞUZMAN, M. Kemal / Öz, M. Turgut, Borçlar Hukuku, Genel Hükümler, C.1, 10. Baskı, İstanbul 2012.

ÖZ, M. Turgut, Yeni Borçlar Kanununun Getirdiği Başlıca Değişiklikler

ve Yenilikler, 1. Baskı, İstanbul 2011.

ÖZUYSAL, Neslihan, Genel İşlem Şartları ve Satım Sözleşmesinde Yer

Alan Haksız Şartlar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2011.

RAWLS, J. A Theory of Justice, Harvard University Press, Cambridge

1971.

SİRMEN, A. Lâle, Tüketici Sözleşmelerindeki Genel İşlem Şartlarının

Denetlenmesi, Türk Hukukunda Genel İşlem Şartları Sempozyumu, (Ankara,

8 Nisan 2011), s. 110.

TEKİNAY, Selâhattin S. / AKMAN, Sermet / BURCUOĞLU, Halûk /

ALTOP, Atillâ, / Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 7. Baskı, İstanbul 1993.

UMAR, Bilge, Hukuk Muhakemeleri Kanunu Şerhi, Yetkin Yayıncılık,

Ankara, 2011.

K A Y N A K Ç A

354

VEZİROĞLU, Cem, Türk Borçlar Kanunu Tasarısı Çerçevesinde Genel

İşlem Koşulları, İBD., C. 84, S. 5, 2010, s. 3073-3083.

Yalman, Süleyman / Bostancı, Yalçın / Kizir, Mahmut, 6098 Sayılı Türk

Borçlar Kanununun Genel İşlem ve Koşulları İle İlgili Hükümlerinin Değerlendirilmesi, KBD., Y. 40, S. 23, 2012, s. 18-23.

YAVUZ, Selçuk, Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanun Açısından

Haksız Şartlar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi, Ankara, 2007.

YELMEN, Adem, Türk Borçlar Kanununa göre Genel İşlem Şartları,

Yetkin Yayınları, Ankara 2014.

YAVUZ, Nihat, Sözleşmedeki Haksız Şartlar, 2.Bası, Ankara 2010.