Türkiye'de Gelir Üzerinden Alınan Vergilere Yönelik Vergi Reformu Önerisi

İÇİNDEKİLER

Sayfa

ÖNSÖZ ........................................................................................... V

TEŞEKKÜR ................................................................................... V

İÇİNDEKİLER ............................................................................... V

TABLOLARIN LİSTESİ ............................................................... V

ŞEKİLLERİN LİSTESİ ................................................................. V

GİRİŞ............................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM ......................................................................... 5

1. GELİR ÜZERİNDEN ALINAN VERGİLERİN KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVESİ ............................... 5

1.1. Gelir Vergisinin Kavramsal Çerçevesi ................................ 5

1.1.1. Gelirin Tanımı ........................................................... 6

1.1.2. Gelirin Tanımına Yönelik Teorik Yaklaşımlar ......... 6

1.1.2.1. Kaynak Teorisi .............................................. 7

1.1.2.2. Safi Artış Teorisi ........................................... 8

1.1.2.3. Haig-Simons Teorisi ................................... 10

1.1.2.4. Kleinwatcher Teorisi ................................... 11

1.2. Gelirin Özellikleri, Unsurları, Mükellefleri ....................... 14

1.2.1. Gelir Vergisi Türleri ................................................ 15

1.2.1.1. Sedüler Gelir Vergisi .................................. 15

1.2.1.2. Üniter Gelir Vergisi .................................... 16

1.2.2. Gelir Vergisi Sistemleri ........................................... 17

1.2.2.1. Kapsamlı Gelir Vergisi Sistemi .................. 17

1.2.2.2. İkili Gelir Vergisi Sistemi ........................... 18

1.2.2.3. Yarı İkili Gelir Vergisi Sistemi ................... 20

1.2.2.4. Düz Oranlı Gelir Vergisi Sistemi ................ 21

1.2.2.5. Kutu Sistemi ................................................ 31

1.2.3. Gelirin Özellikleri .................................................... 32

1.2.3.1. Gelirin Şahsiliği Özelliği ............................ 32

1.2.3.2. Gelirin Yıllık Olma Özelliği ....................... 33

1.2.3.3. Gelirin Elde Edilmiş Olma Özelliği ............ 33

1.2.3.4. Gelirin Gerçek ve Safi Olma Özelliği ......... 33

1.2.4. Gelir Vergisinin İlkeleri .......................................... 34

1.2.4.1. Kanunilik İlkesi ........................................... 34

1.2.4.2. Ödeme Gücü İlkesi ...................................... 35

1.2.4.3. Genellik İlkesi ............................................. 36

1.2.4.4. Belirlilik İlkesi ............................................ 37

1.2.4.5. Uygunluk İlkesi ........................................... 37

1.2.4.6. Esneklik İlkesi ............................................. 38

1.2.4.7. Verimlilik İlkesi .......................................... 38

1.2.4.8. İstikrar İlkesi ............................................... 39

1.2.4.9. Yeterlik İlkesi .............................................. 39

1.2.5. Gelir Vergisi Kanununun Avantajları ve Dezavantajları ......................................................... 39

1.2.5.1. Gelir Vergisi Kanununun Avantajları ......... 40

1.2.5.2. Gelir Vergisi Kanununun Dezavantajları .... 40

1.2.6. Gelir Vergisi Vergi Yükü ........................................ 42

1.3. Kurumlar Vergisinin Teorik Çerçevesi ............................. 45

1.4. Kurumlar Vergisinin Konusu, Kurum Kazancının Unsurları ve Özellikleri ..................................................... 54

1.5. Vergi Reformu’nun Kapsamı ve Teorik Çerçevesi ........... 63 İçindekiler 

1.6. Gelir Üzerinden Alınan Vergilere Yönelik Vergi Reformu .................................................................... 67

İKİNCİ BÖLÜM ......................................................................... 69

2. TÜRK POZİTİF HUKUNDA GELİR VE KURUMLAR VERGİSİNİN GENEL GÖRÜNÜMÜ .................................. 69

2.1. Gelir Vergisinin Genel Görünümü .................................... 71

2.1.1. Gelirin Tanımı, Unsurları ve Mükellefiyete İlişkin Bilgiler .................................................................... 77

2.1.2. Ticari Kazanç ........................................................... 81

2.1.2.1. Ticari Kazancın Tespit Edilme Yöntemleri ve Beyanı .................................................... 82

2.1.2.2. Ticari Kazancın Tespitinde İndirim Konusu Yapılacak Giderler ..................................... 84

2.1.2.3. Ticari Kazancın Tespitinde İndirim Konusu Yapılamayacak Giderler ............................ 85

2.1.2.4. Ticari Kazanca İlişkin İstisnalar ................. 85

2.1.3. Zirai Kazanç ............................................................ 86

2.1.3.1. Zirai Kazancın Tespit Edilmesi ve Beyanı . 88

2.1.3.2. Zirai kKazanca İlişkin İstisnalar ................. 91

2.1.4. Ücret Geliri .............................................................. 92

2.1.4.1. Ücret Gelirinin Tespit Edilmesi ve Beyanı . 94

2.1.4.2. Ücret Gelirine İlişkin İstisna ve Muafiyetler .................................................. 97

2.1.5. Serbest Meslek Kazancı .......................................... 98

2.1.6. Gayrimenkul Sermaye İradı .................................. 101

2.1.7. Menkul Sermaye İradı ........................................... 105

2.1.8. Diğer Kazanç ve İratlar ......................................... 111

2.1.9. Diğer İndirimler ve Gelir Vergisinin Beyanı ......... 116

2.2. Kurumlar Vergisinin Genel Görünümü ........................... 122

2.2.1. Kurum Kazancının Tanımı ve Mükellefiyete İlişkin Bilgiler ....................................................... 124

2.2.2. Kurumlar Vergisi Kanunu’nda Yer Alan Muafiyetler ............................................................. 126

2.2.3. Kurumlar Vergisi Kanunu’nda Yer Alan İstisnalar ................................................................ 128

2.2.4. Kurumlar Vergisi Kanunu’nda Yer Alan İndirimler .............................................................. 130

2.2.5. Kurumlar Vergisi Kanunu’nda Yer Alan Vergi Güvenlik Müesseseleri ................................. 131

2.2.5.1. Kontrol Edilen Yabancı Kurum Kazancı .. 131

2.2.5.2. Örtülü Sermaye ......................................... 132

2.2.5.3. Transfer Fiyatlandırması Yoluyla Örtülü Kazanç Dağıtımı ............................ 133

2.2.6. Tasfiye, Birleşme, Devir, Hisse Değişimi ............. 134

2.2.7. Kurumlar Vergisinin Beyanı, Oranı, Tarhı ve Ödenmesi................................................................ 135

2.2.8. Kurumlar Vergisinde Tevkifat Sistemi ................. 136

2.2.9. İndirimli Kurumlar Vergisi Sistemi ve Uygulaması ...................................................................... 137

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................................... 139

3. TÜRKİYE’DE VE DÜNYA’DA GELİR ÜZERİNDEN ALINAN VERGİLERİN KARŞILAŞTIRILMASI VE REFORM ÖNERİSİ ........................................................................................... 139

3.1. Gelir ve Kurumlar Vergisi Reformu ................................ 144

3.1.1. Türkiye’de Gelir Üzerinden Alınan Vergilere İlişkin Sorunlar ve Gelir ve Kurumlar Vergisi Reformu Gereksinimi ........................................................... 146 İçindekiler

3.1.1.1. Mevzuat Hükümlerinin Eski, Karmaşık Yapıda Olması ve Sıklıkla Değiştirilmesi .............. 151

3.1.1.2. Vergi Harcamalarının Elde Edilen Vergi Gelirlerine Oranla Çok Fazla Olması ..................... 163

3.1.1.3. Gelir Vergisi ve Kurumlar Vergisi Kanunları Arasındaki Farklar Sebebiyle Hazine Gelirlerinin Azalması, Tarife Farklılıklarının Vergiden Kaçınmaya Sebebiyet Vermesi .............................. 186

3.2. Gelir ve Kurumlar Vergisi Reformunun Etkileri ............. 192

3.3. Türkiye’de ve Dünya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Karşılaştırılması ............................................. 201

3.3.1.Türkiye’de Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi ................................................... 201

3.3.2. Dünya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi ................................................... 205

3.3.2.1. Estonya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi .................... 206

3.3.2.2. Letonya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi .................... 209

3.3.2.3. Litvanya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi ..................... 212

3.3.2.4. Macaristan’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi .................... 216

3.3.2.5. Slovakya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi .................... 218

3.3.2.6. Rusya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi ...................................... 221

3.3.2.7. Romanya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi ..................... 224

3.3.2.8. Bulgaristan’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi .................... 227

3.4. Gelir Üzerinden Alınan Vergilere İlişkin Reform Önerisi ................................................................. 236

3.4.1. Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Tek Bir Kanunda Toplanması ........................................... 236

3.4.2. Gelir Üzerinden Alınan Vergilerde Vergi Harcamalarının Azaltılması .................................. 238

3.4.3. Gelir Üzerinden Alınan Vergilerde Kanun Dilinin Sadeleştirilmesi, Anlaşılır, Açık ve Yalın Bir Kanunun Oluşturulması ........................................ 239

3.4.4. Gelir Üzerinden Alınan Vergilerde Düz Oranlı Tarifenin Kullanılması .......................................... 240

3.4.5. Vergi Uyumu Bakımından Değerlendirilmesi....... 243

3.4.6. Vergileme İlkeleri Bakımından Değerlendirilmesi .................................................. 249

3.4.6.1. Adalet İlkesi Bakımından Değerlendirilmesi ..................................... 249

3.4.6.2. Basitlik İlkesi Bakımından Değerlendirilmesi ...................................... 251

3.4.6.3. Etkinlik İlkesi Bakımından Değerlendirilmesi ...................................... 253

3.4.6.4. Tarafsızlık İlkesi Bakımından Değerlendirilmesi ...................................... 254

3.5. Literatür Taraması ........................................................... 255

4. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ....................................... 262

KAYNAKLAR ........................................................................... 275

TABLOLARIN LİSTESİ

Tablo Sayfa

Tablo 2.1. Düz Oranlı Vergi Sistemini Uygulayan Ülkeler, Uygulamaya Başlangıç Yılları ve Uygulama Başlangıç Yıllarında Uygulanan Gelir ve Kurumlar Vergisi Oranları ................................. 25

Tablo 2.2. Çocuğu olmayan, ortalama bir ücretlinin vergi yükü .. 44

Tablo 2.3. Kazanç Vergisinin Alındığı Kaynakların, Kazanç Vergisi İçindeki Yüzdelik Payları ....................................................... 48

Tablo 2.4. Ülkeler ve Uyguladıkları Kurumlar Vergisi Oranları (2024) .................................................................................................. 62

Tablo 3.1. Menkul kıymet beyan durumu özet tablosu ............... 111

Tablo 4.1. 2024-2026 dönemi merkezi yönetim bütçe kanununa eklenen vergi harcaması tahminleri (milyon TL) ............................. 166

Tablo 4.2. 2024 yılı merkezi yönetim bütçe dengesi .................. 169

Tablo 4.3. 2024-2026 dönemi merkezi yönetim bütçe kanununa eklenen vergi harcaması tahminlerinin, kanunlar bazında yüzdelik dağılımı ............................................................................................. 172

Tablo 4.4. 2022-2026 dönemi vergi harcaması tahminlerinin GSYH’ye oranı ................................................................................. 173

Tablo 4.5. 2023 yılı vergi harcamalarının aynı vergi türünden tahsilata oranı .................................................................................... 176

Tablo 4.6. GVK gereği en çok vergi harcaması yapılan kanun maddeleri, tutarları ve gelir vergisi için yapılan vergi harcamaları içindeki payı (2022) .......................................................................... 178 Dr.Alaattin DEMİR

Tablo 4.7. KVK gereği en çok vergi harcaması yapılan kanun maddeleri, tutarları ve kurumlar vergisi için yapılan vergi harcamaları içindeki payı (2022) .......................................................................... 184

Tablo 4.8. Vergi rekabet edebilirlik endeksi (2024) ................... 196

Tablo 4.9. Kişi Başına Düşen Milli Gelire Göre Gelirin Sınıflandırılma Kriteri ....................................................................... 200

Tablo 4.10. Türkiye’nin ve Seçilmiş Ülkelerin Vergi Sistemlerinin Karşılaştırılması (2024)..................................................................... 236

Tablo 4.11. Literatür Özeti .......................................................... 260v

ŞEKİLLERİN LİSTESİ

Şekil Sayfa

Şekil 4.1. Vergi Karmaşıklığı Endeksi Sıralaması, 2022 ............ 161

Şekil 4.2. Estonya Vergi Gelirleri, (1991-2022) ......................... 208

Şekil 4.3. Estonya Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (1996-2024) ....................................................................................... 209

Şekil 4.4. Letonya Vergi Gelirleri, (1994-2022) ......................... 211

Şekil 4.5. Letonya Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (1988-2024) ....................................................................................... 212

Şekil 4.6. Litvanya Vergi Gelirleri, (1991-2022) ........................ 215

Şekil 4.7. Litvanya Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (1991-2024) ....................................................................................... 215

Şekil 4.8. Macaristan Vergi Gelirleri, (1981-2022) .................... 217

Şekil 4.9. Macaristan Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (1969-2024) ....................................................................... 217

Şekil 4.10. Slovakya Vergi Gelirleri, (1992-2022) ..................... 220

Şekil 4.11. Slovakya’da Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (1969-2024) ....................................................................... 221

Şekil 4.12. Rusya Vergi Gelirleri, (1992-2022) .......................... 223

Şekil 4.13. Rusya’da Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (1969-2024) ....................................................................... 224

Şekil 4.14. Romanya Vergi Gelirleri, (1981-2022) ..................... 226 Dr.Alaattin DEMİR

Şekil 4.15. Romanya’da Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (1990-2023) ....................................................................... 226

Şekil 4.16. Bulgaristan Vergi Gelirleri, (1990-2022) .................. 229

Şekil 4.17. Bulgaristan’da Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (2000-2024) ....................................................................... 230