Türkiye'de Hükûmet Sistemi Tartışmaları Ve Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sisteminde Yasama Ve Yürütme Organları Arasındaki İlişkiler

ÇİNDEKİLER

ALTINCI BASKIYA ÖNSÖZ .............................................. 11

İÇİNDEKİLER ........................................................................ 13

KISALTMALAR .................................................................... 29

TABLOLAR LİSTESİ ............................................................ 39

GİRİŞ ........................................................................................ 43

BİRİNCİ BÖLÜM

YASAMA VE YÜRÜTME ORGANLARI

ARASINDAKİ İLİŞKİLERE GENEL BAKIŞ

VE BAZI HÜKÛMET SİSTEMİ

UYGULAMALARI

I. GENEL OLARAK .............................................................. 67

II. KUVVETLER ARASINDAKİ İLİŞKİLERE GÖRE

HÜKÛMET SİSTEMLERİ ............................................... 73

A. Parlamenter Hükûmet Sistemi .................................... 80

1. Genel Olarak ............................................................. 87

2. Parlamenter Hükûmet Sistemini Benimseyen

Devletler .................................................................... 93

3. Parlamenter Hükûmet Sisteminin Birleşik Krallık

Uygulaması (Westminster Sistemi ya da

Çoğunlukçu Sistem) ve Yasama ile Yürütme

Organları Arasındaki İlişkiler ............................ 101

a) Parlamento: Lordlar Kamarası ve Avam

Kamarası ……………………………………….117

İÇİNDEKİLER

14

(1) Lordlar Kamarası (House of Lords) ......... 118

(2) Avam Kamarası (House of Commons) ... 121

b) Yürütme Organı: Kral/Kraliçe ve Kabine 126

(1) Kral/Kraliçe (The Crown) .......................... 126

(2) Kabine (Cabinet): Başbakan ve Bakanlar132

(a) Gölge Kabine (Shadow Cabinet) ........... 136

c) Yasama ile Yürütme Organları Arasındaki

İlişkiler ………………………………………….136

(1) Kanun Yapım Sürecinde Yürütme Organının

Etkisi ................................................... 137

(2) Devlet Başkanının Kanunları Veto Yetkisi

......................................................................... 140

(3) Devlet Başkanının Avam Kamarası’nı Fesih

Yetkisi ............................................................ 142

(4) Prorogation ................................................... 144

(5) İkincil Kanunlar ya da İkincil Yasama Biçimleri

............................................................ 145

(6) Karşı İmza Kuralı ........................................ 148

(7) Parlamento’nun Yürütme Organını Denetleme

Araçları .................................................... 149

(a) Güven Oylaması/Güvensizlik Oylaması

.................................................................... 150

(b) Yazılı ve Sözlü Soru ................................ 151

(c) Görüşmeler ............................................... 153

(d) Komisyonlar ya da Komiteler ............... 154

d) 03/04/1721-09/05/2025 Tarihleri Arasında Birleşik

Krallık’ta Görev Yapan Devlet Başkanları,

Başbakanlar ve Hükûmetleri …………………158

(1) Tabloyla İlgili Bilgi Notu .......................... 177

İÇİNDEKİLER

15

4. Parlamenter Hükûmet Sisteminin Federal Almanya

Cumhuriyeti Uygulaması ve Yasama ile Yürütme

Organları Arasındaki İlişkiler ...................... 181

a) Yasama Organı: Federal Meclis (Bundestag) ve

Federal Konsey (Bundesrat) ………………….182

b) Yürütme Organı: Federal Cumhurbaşkanı ve

Federal Bakanlar Kurulu ……………………..194

(1) Federal Cumhurbaşkanı (Bundespräsident)

.......................................................................... 195

(2) Federal Bakanlar Kurulu (Bundesregierung):

Federal Başbakan (Şansölye) ve

Federal Bakanlar ........................................... 205

c) Yasama ile Yürütme Organları Arasındaki

İlişkiler ………………………………………….211

(1) Kanun Yapım Sürecinde Yürütme Organının

Etkisi ........................................................ 212

(2) Cumhurbaşkanı’nın Kanunları Veto Yetkisi

.......................................................................... 214

(3) Cumhurbaşkanı’nın Federal Meclis’i Fesih

Yetkisi ............................................................. 216

(4) Kanun Hükmünde Kararnameler ............ 216

(5) Zorunlu ya da İvedi Yasama Durumu ..... 219

(6) Karşı İmza Kuralı ........................................ 220

(7) Parlamentonun Yürütme Organını Denetleme

Araçları .................................................... 222

(a) Soru ............................................................ 223

(b) Fesih Tehdidi Altında Güven Oylaması

..................................................................... 226

(c) Kurucu ya da Yapıcı Güvensizlik Oyu . 227

(d) Araştırma Komisyonları ........................ 229

İÇİNDEKİLER

16

(e) Komisyonlar ............................................. 230

d) 20/09/1949-09/05/2025 Tarihleri Arasında Federal

Almanya Cumhuriyeti’nde Görev Yapan

Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Hükûmetler

ile Bundestag Seçim Dönemleri ……………...234

B. Başkanlık Hükûmet Sistemi ...................................... 241

1. Genel Olarak .......................................................... 241

2. Başkanlık Hükûmet Sistemini Benimseyen Devletler

......................................................................... 248

3. Başkanlık Hükûmet Sisteminin Amerika Birleşik

Devletleri Uygulaması ve Yasama ile Yürütme

Organları Arasındaki İlişkiler ............................ 251

a) Yasama Organı: Kongre (Congress) 258

(1) Temsilciler Meclisi (House of Representatives)

............................................................ 261

(2) Senato (Senate) ............................................ 263

b) Yürütme Organı: Başkan (President) ………..265

(1) Başkan Yardımcısı (Vice President) ........ 278

(a) Başkan Yardımcısının Görevleri ........... 280

(b) 06/04/1841-20/01/1977 Tarihleri Arasında

Görev Yapan ve Başkanlık Görev Sürelerini

Tamamlayan Başkan Yardımcıları, Görev

Tarihleri ve Görev Süreleri ..................... 281

(2) 30/04/1789-09/05/2025 Tarihleri Arasında Görev

Yapan Başkanlar ve Başkan Yardımcıları

......................................................................... 283

c) Yasama ile Yürütme Organları Arasındaki

İlişkiler ………………………………………….294

(1) Kanun Yapım Sürecinde Yürütme Organının

Etkisi ....................................................... 297

İÇİNDEKİLER

17

(2) Başkan’ın Kanunları Veto Yetkisi ........... 299

(a) 30/04/1789 ile 09/05/2025 Tarihleri Arasında

Görev Yapan Başkanlar ve Veto Ettikleri

Kanun Sayıları ........................................... 301

(3) Başkanlık Kararnameleri (Executive Orders)

.......................................................................... 306

(a) 30/04/1789 ile 09/05/2025 Tarihleri Arasında

Görev Yapan Başkanlar ve İmzaladıkları

Başkanlık Kararnameleri ......................... 311

(4) Birleşik Devletler Yüksek Mahkemesi (The

Supreme Court of the United States) ....... 317

(5) Bütçe Sürecinde Kongre ve Başkan ......... 321

(a) Federal Hükümetteki Finansman Boşlukları

ve Kapanmalar ...................................... 325

(6) Senato’nun Bazı Atamaları Onaylama Yetkisi

....................................................................... 328

(a) 12/11/2024 Tarihli Plum Book ................ 329

(7) Suçlama/İtham Mekanizması (Impeachment)

............................................................... 333

(a) 11/01/1799-09/05/2025 Tarihleri Arasında

Gerçekleştirilen Impeachment Yargılamaları

ve Bu Yargılamaların Sonuçları ....... 336

C. Yarı Başkanlık Hükûmet Sistemi .............................. 339

1. 08/01/1959-09/05/2025 Tarihleri Arasında Fransız

Cumhuriyeti’nde Görev Yapan Cumhurbaşkanları

ve Hükûmetler ................................................ 355

2. Yarı Başkanlık Hükûmet Sistemini Benimseyen

Devletler .................................................................. 361

İÇİNDEKİLER

18

İKİNCİ BÖLÜM

PARLAMENTER HÜKÛMET SİSTEMİNİN

TÜRKİYE UYGULAMALARINA

GENEL BAKIŞ

I. GENEL OLARAK ........................................................... 367

II. 1876 KĀNÛN-I ESÂSÎ’DE 22/08/1909 TARİHLİ ANAYASA

DEĞİŞİKLİKLERİ SONRASI DÖNEM ........ 398

A. Yasama Organı: Heyet-i Umûmî ya da Meclis-i

Umûmî ......................................................................... 406

1. Heyet-i Meb‘ûsan ya da Meclis-i Meb‘ûsan ..... 408

2. Heyet-i A‘yân ya da Meclis-i A‘yân ................... 415

B. Yürütme Organı: Pâdişâh ve Heyet-i Vükelâ ya da

Meclis-i Vükelâ ............................................................ 417

1. Pâdişâh ..................................................................... 418

2. Heyet-i Vükelâ ya da Meclis-i Vükelâ .............. 423

a) II. Meşrutiyet Dönemi’nde Görev Yapan

Hükûmetler ……………………………………426

C. Yasama ile Yürütme Organları Arasındaki İlişkiler

……….. ......................................................................... 431

1. Pâdişâhın Kanunları Veto Yetkisi ...................... 431

2. Pâdişâhın Heyet-i Meb‘ûsan’ı Fesih Yetkisi .... 433

3. Kānûn-ı Muvakkatler ya da Geçici Kanunlar .. 435

4. Nizâmnâmeler ya da Tüzükler ............................ 438

5. Yasama Organının Yürütme Organını Denetleme

Araçları .................................................................... 441

a) Soru ya da Sual …………………………………441

b) Güven Oylaması ve Gensoru ya da İstîzâh …442

İÇİNDEKİLER

19

c) Meclis Araştırması ya da Heyet-i Tahkîkîye ..445

d) Meclis Soruşturması …………………………..446

e) Genel Görüşme …………………………………448

III. 1921 VE 1924 TEŞKİLÂT-I ESÂSİYYE KÂNÛNLARI

DÖNEMİ ........................................................................... 451

IV. 1961 ANAYASASI DÖNEMİ ...................................... 464

A. Genel Olarak ................................................................ 469

B. Yasama Organı: Türkiye Büyük Millet Meclisi ....... 470

1. Millet Meclisi .......................................................... 471

2. Cumhuriyet Senatosu ............................................ 472

C. Yürütme Organı: Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu

…. ................................................................................... 473

1. Cumhurbaşkanı ...................................................... 474

2. Bakanlar Kurulu: Başbakan ve Bakanlar ........... 481

3. “Karşı İmza Kuralı” ve Cumhurbaşkanı’nın Siyasi

Sorumsuzluğu ........................................................ 483

D. Yasama ve Yürütme Organları Arasındaki İlişkiler484

1. Cumhurbaşkanı’nın Kanunları Bir Daha

Görüşülmek Üzere Türkiye Büyük Millet

Meclisi’ne Geri Gönderme Yetkisi .................... 488

2. Cumhurbaşkanı’nın Türkiye Büyük Millet

Meclisi Seçimlerinin Yenilenmesine Karar Verme

Yetkisi ...................................................................... 492

3. Kanun Hükmünde Kararnameler ....................... 494

4. Yasama Organının Yürütme Organını Denetleme

ve Bilgi Edinme Araçları ...................................... 497

a) Soru ……………………………………………...497

b) Genel Görüşme ………………………………...499

c) Meclis Araştırması ……………………………..501

İÇİNDEKİLER

20

d) Meclis Soruşturması …………………………..503

e) Güven Oylaması ……………………………….505

f) Gensoru ………………………………………….507

E. 27/05/1960-12/09/1980 Tarihleri Arasında Görev

Yapan Cumhurbaşkanları ve Hükûmetler ............. 509

F. 1961 Anayasası Döneminde Görev Yapan Koalisyon

ve Azınlık Hükûmetleri ............................................. 512

V. 1982 ANAYASASI’NIN İLK HALİ ............................. 515

A. Genel Olarak ................................................................ 519

B. Yasama Organı: Türkiye Büyük Millet Meclisi ...... 522

1. 23/04/1920-02/06/2023 Tarihleri Arasında Türkiye

Büyük Millet Meclisi’nin Üye Tam Sayısındaki

Değişiklikler .......................................................... 535

C. Yürütme Organı: Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu

… ................................................................................... 539

1. Cumhurbaşkanı ..................................................... 540

2. Bakanlar Kurulu: Başbakan ve Bakanlar .......... 552

3. Karşı İmza Kuralı ve Cumhurbaşkanı’nın Siyasi

Sorumsuzluğu ........................................................ 562

D. Hükûmet Sistemi: “Rasyonelleştirilmiş ya da Aklîleştirilmiş

Parlamenter Hükûmet Sistemi” ........... 568

E. Yasama ve Yürütme Organları Arasındaki İlişkiler577

1. Cumhurbaşkanı’nın Kanunları Bir Daha Görüşülmek

Üzere Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne Geri

Gönderme Yetkisi ................................................. 577

2. Cumhurbaşkanı’nın Türkiye Büyük Millet Meclisi

Seçimlerinin Yenilenmesine Karar Verme

Yetkisi ...................................................................... 582

3. Kanun Hükmünde Kararnameler ....................... 584

4. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Bilgi Edinme ve

İÇİNDEKİLER

21

Denetleme Araçları ………………………………594

a) Soru ……………………………………………...594

b) Güven Oylaması ……………………………….597

c) Gensoru …………………………………………599

d) Meclis Soruşturması …………………………..602

VI. 31/05/2007 TARİHLİ VE 5678 SAYILI KANUNLA

YAPILAN ANAYASA DEĞİŞİKLİKLERİ SONRASI

DÖNEM ............................................................................ 606

A. Genel Olarak ................................................................ 608

B. Anayasa Değişikliği Sürecine Kısa Bir Bakış ........... 612

C. Hükûmet Sisteminde Değişiklik Oldu Mu? ............ 624

VII. 12/09/1980 TARİHLİ ASKERİ MÜDAHALE’DEN

CUMHURBAŞKANLIĞI HÜKÛMET SİSTEMİNE

GEÇİLİNCEYE KADAR GÖREV YAPAN CUMHURBAŞKANLARI

VE HÜKÛMETLER ............................ 638

VIII. 1982 ANAYASASI DÖNEMİNDE GÖREV YAPAN

KOALİSYON VE AZINLIK HÜKÛMETLERİ .......... 643

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

CUMHURBAŞKANLIĞI HÜKÛMET

SİSTEMİNDE YASAMA VE YÜRÜTME

ORGANLARI ARASINDAKİ İLİŞKİLER

I. 21/01/2017 TARİHLİ ANAYASA DEĞİŞİKLİKLERİ

SONRASI DÖNEM ........................................................ 649

A. Genel Olarak ................................................................ 661

İÇİNDEKİLER

22

B. Yasama Organı: Türkiye Büyük Millet Meclisi ...... 679

1. Milletvekillerinin Seçimi ..................................... 691

2. Milletvekillerinin Hukuki Statüsü .................... 704

3. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin İç Yapısı .... 708

a) Başkanlık Divanı ……………………………….708

b) Danışma Kurulu ……………………………….710

c) İhtisas Komisyonları …………………………..711

d) Siyasi Parti Grupları …………………………..714

4. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Görev ve

Yetkileri ................................................................... 715

C. Yürütme Organı: Cumhurbaşkanı ........................... 718

1. Seçimi ....................................................................... 723

2. Göreve Başlaması ve Görevinin Sona Ermesi .. 734

3. Görev ve Yetkileri .................................................. 739

4. Siyasi ve Hukuki Sorumluluğu .......................... 744

5. Düzenleyici İşlemleri ............................................ 746

a) Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri …………...747

b) Cumhurbaşkanlığı Yönetmelikleri …………..765

c) Cumhurbaşkanlığı Kararları ………………….768

d) Adsız Düzenleyici İşlemler …………………...771

6. Kabinenin Diğer Üyeleri: Cumhurbaşkanı Yardımcıları

ve Bakanlar ........................................... 773

a) Cumhurbaşkanı Yardımcıları ………………...773

(1) Cumhurbaşkanı Yardımcısı Atanabilmek

İçin Gerekli Şartlar ...................................... 776

(2) Cumhurbaşkanı Yardımcılarının Görev ve

Yetkileri ......................................................... 776

(3) Cumhurbaşkanı Yardımcılarının Sorumluluğu

................................................................. 777

İÇİNDEKİLER

23

b) Bakanlar ………………………………………...778

(1) Bakan Atanabilmek İçin Gerekli Şartlar 784

(2) Bakanların Görev ve Yetkileri .................. 784

(3) Bakanların Sorumluluğu ........................... 785

(4) Bakan Yardımcıları ..................................... 787

(5) Bakanlıklar ................................................... 789

7. Politika Kurulları ................................................... 791

8. Cumhurbaşkanlığı Yatırım ve Finans Ofisi ...... 795

9. Bağlı Kurum ve Kuruluşlar .................................. 797

10. Parlamenter Hükûmet Sistemi Uygulaması

Döneminde Cumhurbaşkanlığı Görevini Yerine

Getirenler, Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi

Uygulaması Dönemindeki Cumhurbaşkanı

Seçimlerinde Aday Olabilir Mi? ........................ 798

D. Yasama ve Yürütme Organları Arasındaki İlişkiler ve

Kimi Etkileşim Araçları .............................................. 827

1. Kanun Yapım Sürecinde Yürütme Organının

Etkisi ........................................................................ 828

2. Cumhurbaşkanı’nın “Kanunları Veto Yetkisi” 832

3. Cumhurbaşkanı’nın “Seçimlerin Yenilenmesine

Karar Verme Yetkisi” ............................................ 836

4. Cumhurbaşkanı’nın Cezai Sorumluluğu .......... 845

5. Cumhurbaşkanı Yardımcılarının ve Bakanların

Cezai Sorumlulukları ve Yargılanmaları .......... 852

6. Cumhurbaşkanı Seçimi ile Milletvekili Genel

Seçiminin Aynı Tarihte Yapılması ..................... 857

7. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Bilgi Edinme ve

Denetleme Araçları ............................................... 862

a) Yazılı Soru ……………………………………...865

İÇİNDEKİLER

24

b) Kanun Tekliflerinin Görüşülmesi Sırasında Soru

ve Cevap İşlemi ………………………………..868

c) Genel Görüşme …………………………………869

d) Meclis Araştırması …………………………….872

e) Meclis Soruşturması …………………………...875

(1) Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sisteminde

Hesap Verebilirlik Mekanizmaları .......... 876

E. Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi ile Parlamenter

Hükûmet Sisteminin Türkiye Cumhuriyeti Uygulamasının

Karşılaştırılması ........................................... 879

F. Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sisteminin, Başkanlık

Hükûmet Sisteminin Amerika Birleşik Devletleri

Uygulaması ve Yarı Başkanlık Hükûmet Sisteminin

Fransız Cumhuriyeti Uygulaması ile Karşılaştırılması

.. ..................................................................................... 882

II. ARA DEĞERLENDİRME ............................................. 889

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

CUMHURBAŞKANLIĞI HÜKÛMET

SİSTEMİNDE YASAMA VE YÜRÜTME

ORGANLARI ARASINDAKİ İLİŞKİLER

BAKIMINDAN ÇIKABİLECEK

SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

İLE BAZI TARTIŞMALAR

I. GENEL OLARAK ........................................................... 909

İÇİNDEKİLER

25

II. CUMHURBAŞKANLIĞI HÜKÛMET SİSTEMİNDE

YASAMA VE YÜRÜTME ORGANLARI ARASINDAKİ

İLİŞKİLERLE İLGİLİ KİMİ SORUNLAR VE

TARTIŞMALAR .............................................................. 911

A. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin “Bütçe Hakkı”nın

Zayıflatılması Tartışmaları ......................................... 912

B. “Tarafsız ve Partili Cumhurbaşkanı” Tartışmaları 936

C. “Çift ya da Çifte Meşruiyet” İddiası ......................... 947

D. “Seçimlerin Yenilenmesine Karar Verme Yetkisi”

Bakımından Cumhurbaşkanı ile Türkiye Büyük Millet

Meclisi Arasındaki Denge(sizlik) .............................. 955

E. Delegasyoncu Demokrasi Tartışmaları ve Cumhurbaşkanlığı

Kararnameleri ..................................... 963

F. Cumhurbaşkanı’nın Atama Yetkileri ....................... 976

G. “Cumhurbaşkanı’nın Sorumluluğu” Tartışmaları . 988

H. Otoriterizm ve Kuvvetler Birliği Tartışmaları ........ 993

İ. Parlamenter Hükûmet Sistemine Dönüş ve Bu

Sistemin Rasyonelleştirilmesi Önerileri ................. 1011

1. “Kurucu ya da Yapıcı Güvensizlik Oyu” Kurumu

………. .................................................................... 1022

2. Alternatif ya da Aralıklı Başkanlık Sistemi .... 1026

III. NELER YAPILABİLİR? .............................................. 1028

A. Milletvekillerinin Seçildikleri Bölgedeki Seçmenleriyle

Daha Yakın İlişki İçerisinde Bulunmaları Sağlanabilir

.......................................................................... 1032

B. Siyasi Partilerde Değişimi Teşvik Edici Düzenlemeler

Yapılabilir ................................................................... 1036

C. Kamu Denetçiliği Kurumu Güçlendirilebilir ve

Kurumun Etkinliği Artırılabilir ............................... 1040

D. Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu’yla İlgili

İÇİNDEKİLER

26

Kimi Değişiklikler Yapılabilir ................................. 1047

E. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Denetim

Mekanizmaları Güçlendirilebilir ............................ 1053

F. Cumhurbaşkanlığı Politika Kurulları ile Türkiye

Büyük Millet Meclisi Komisyonları Arasında

Etkileşim Sağlanabilir ............................................... 1056

G. Kamu Siyasalarının Belirlenmesinde Halk Oylaması

Usulü Benimsenebilir ............................................... 1058

1. “Halkın Vetosu” Kurumu Kabul Edilebilir ... 1067

2. Seçmene “Kanun Teklifi Sunma Hakkı”

Verilebilir ............................................................. 1069

3. Seçmene “Geri Çağırma Hakkı” Verilebilir .. 1071

4. E-Demokrasi Uygulamaları ve Dijitalleşme Yaygınlaştırılabilir

..................................................... 1075

H. Hâkimler ve Savcılar Kurulu Güçlendirilebilir .... 1079

İ. Anayasa Yargısıyla İlgili Reform Yapılabilir ........ 1086

J. Cumhurbaşkanlığı Kararnameleriyle İlgili

Tereddütler Giderilebilir ......................................... 1096

K. Cumhurbaşkanı Seçimi ile Birlikte Cumhurbaşkanı

Yardımcısı Seçimi de Yapılabilir ............................ 1107

BEŞİNCİ BÖLÜM

GÜÇLENDİRİLMİŞ PARLAMENTER

SİSTEM ANAYASA DEĞİŞİKLİĞİ

ÖNERİSİ

I. GENEL OLARAK ......................................................... 1115

II. GENEL GEREKÇE ........................................................ 1115

İÇİNDEKİLER

27

III. YÜRÜRLÜKTEKİ ANAYASA MADDELERİ İLE

DEĞİŞİKLİK ÖNERİSİ HÜKÜMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

VE ÖNERİNİN MADDE GEREKÇELERİ

............................................................................ 1121

SONUÇ ................................................................................ 1329

KAYNAKLAR .................................................................... 1365

ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARI ..................... 1477

YAZARIN ÖZGEÇMİŞİ VE AKADEMİK YAYINLARI

……… ............................................................................... 1481

KAVRAMLAR DİZİNİ ..................................................... 1529