Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda Ayrımcılık Yasağı

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR ................................................................ 7

İÇİNDEKİLER ................................................................................ 9

KISALTMALAR ........................................................................... 19

GİRİŞ ............................................................................................. 23

1. BÖLÜM: TEORİK ÇERÇEVEDE EŞİTLİK İLKESİ VE AYRIMCILIK YASAĞI

1. Eşitlik ilkesi ................................................................................ 29

1.1. Eşitlik ve ayrımcılık arasındaki ilişki .................................. 29

1.2. Eşitlik kavramı ................................................................... 32

1.3. Eşitlik türleri ...................................................................... 34

1.3.1. Liberal (şekli) eşitlik ............................................... 35

1.3.2. Fırsat eşitliği ........................................................... 37

1.3.3. Sonuç eşitliği .......................................................... 38

1.3.4. Dönüştürücü eşitlik ................................................. 39

1.3.5. Değerlendirme ........................................................ 40

1.4. Diğer eşitlik yaklaşımları .................................................... 41

1.4.1. Değer eşitliği........................................................... 41

1.4.2. Hak eşitliği.............................................................. 43

1.4.3. Piyasa eşitliği .......................................................... 43

1.4.4. Kültürel eşitlik ........................................................ 44

1.4.5. Siyasi eşitlik ............................................................ 46

1.5. Dinlerde ve felsefede eşitlik................................................ 46

1.5.1. Dinlerde eşitlik........................................................ 46

Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda Ayrımcılık Yasağı

10

1.5.2. Felsefede eşitlik ...................................................... 51

1.6. İnsan hakları hukukunda eşitlik .......................................... 56

1.7. Eşitliğin bağımsız bir hak olma niteliği ............................... 58

1.8. Eşitliğin teamül hukuku kuralı olma niteliği ....................... 61

2. Ayrımcılık yasağı ....................................................................... 64

2.1. Ayrımcılık kavramı ............................................................ 64

2.2. Ayrımcılık türleri................................................................ 66

2.2.1. Doğrudan ve dolaylı ayırımcılık .............................. 66

2.2.1. Kurumsal ve yapısal ayrımcılık ............................... 68

2.2.3. Taciz, ayrımcılık talimatı, kesişimsel ayrımcılık ...... 73

2.3. Ayrımcılık alanları ............................................................. 74

2.4. Ayrımcılık gerekçeleri ........................................................ 74

3. Irkçılık ....................................................................................... 76

3.1. Irkçılık kavramı .................................................................. 76

3.2. Irkçılık türleri ..................................................................... 77

3.2.1. Biyolojik ırkçılık – Kültürel ırkçılık ........................ 77

3.2.2. Açık ırkçılık - Gizli ırkçılık ..................................... 80

3.2.3. Kurumsal ırkçılık .................................................... 80

3.3. Irkçılığı açıklayan görüşler ................................................. 82

3.3.1. Bireye dayanan görüş .............................................. 82

3.3.2. Topluma dayanan görüş .......................................... 82

3.3.3. İnsanın özelliklerine dayanan görüş ......................... 83

3.2.4. Değerlendirme ........................................................ 85

3.4. Irkçılık ve önyargılar .......................................................... 86

3.5. Irkçılık ve kalıplaşmış yargılar ........................................... 90

4. Apartheid ................................................................................... 91

5. İnsan hakları hukukunda ayrımcılık yasağının gelişimi .......... 96

İçindekiler

11

5.1. II. Dünya Savaşı Öncesi ..................................................... 96

5.2. II. Dünya Savaşı Sonrası..................................................... 98

2. BÖLÜM: BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BÜNYESİNDE YAPILAN DÜZENLEMELERDE AYRIMCILIK YASAĞI

1. İnsan Hakları Evrensel Bildirisi ............................................. 103

1.1. Genel olarak ..................................................................... 103

1.2. Ayrımcılık kavramı .......................................................... 103

1.3. Ayrımcılık gerekçeleri ...................................................... 105

1.4. Maddi kapsam .................................................................. 106

1.5. Eşitlik ile ilgili diğer hükümler ......................................... 106

1.6. Değerlendirme .................................................................. 108

2. Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi ....................................... 110

2.1. Genel olarak ..................................................................... 110

2.2. Ayrımcılık kavramı .......................................................... 111

2.3. Ayrımcılık gerekçeleri ...................................................... 116

2.4. Maddi kapsam .................................................................. 118

2.4.1. Özel kişiler tarafından ayrımcılık .......................... 120

2.4.2. Yabancılar konusunda ayrımcılık .......................... 121

2.4.3. Siyasi haklar konusunda ayrımcılık ....................... 122

2.3.4. Dini haklar konusunda ayrımcılık .......................... 124

2.5. Eşitlik ile ilgili diğer hükümler ......................................... 126

2.6. Başvuru hakkı .................................................................. 128

2.7. Devletlerin yükümlülükleri ............................................... 130

2.8. İHK’nin önemli bazı kararları ........................................... 132

2.8.1. Cinsiyete dayanan ayrımcılık ................................ 132

2.8.2. Sosyal güvenlik hakkı ile ilgili ayrımcılık ............. 133

Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda Ayrımcılık Yasağı

12

2.8.3. Peruk takma sebebiyle din ve cinsiyet temelinde ayrımcılık....................... 135

2.8.4.1. Başvuru konusu olaylar ........................... 135

2.8.4.2. Başvuranın iddiaları.................................. 137

2.8.4.3. Devletin savunması .................................. 138

2.8.4.4. Komitenin görüşü ..................................... 140

3. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi.................. 142

3.1. Genel olarak ..................................................................... 142

3.2. Ayrımcılık kavramı .......................................................... 143

3.3. Ayrımcı muamelenin meşru sayılma şartları ..................... 146

3.4. Ayrımcılık gerekçeleri ...................................................... 147

3.4.1. Sözleşme’de sayılan gerekçeler ............................. 148

3.4.2. Diğer statüler kapsamındaki gerekçeler ................. 150

3.5. Kişi bakımından kapsam................................................... 154

3.6. Maddi kapsam .................................................................. 155

3.7. Başvuru hakkı .................................................................. 159

3.8. Devletlerin yükümlülükleri ............................................... 160

3.9. Komite’nin önemli bazı kararları ...................................... 163

3.9.1. Konut hakkı ile ilgili ayrımcılık ............................ 163

3.9.2. Kültürel hayata katılma hakkı ile ilgili ayrımcılık ....................................... 165

4. Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına Dair Sözleşme .................................. 168

4.1. Genel olarak ..................................................................... 168

4.2. Ayırımcılık kavramı ......................................................... 171

4.3. Ayrımcı muamelenin meşru sayılma şartları ..................... 172

4.4. Ayrımcılık gerekçeleri ...................................................... 174

4.5. Maddi kapsam .................................................................. 177

İçindekiler

13

4.6. Devletlerin yükümlülükleri ............................................... 179

4.7. Başvuru hakkı .................................................................. 183

4.8. Komite’nin önemli bazı kararları ...................................... 186

5. Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılmasına Dair Sözleşme ................................................. 190

5.1. Genel olarak ..................................................................... 190

5.2. Ayrımcılık kavramı .......................................................... 192

5.3. Kişi bakımından kapsam................................................... 193

5.4. Maddi kapsam .................................................................. 193

5.5. Devletlerin yükümlülükleri ve başvuru hakkı.................... 195

5.6. Komite’nin önemli bazı kararları ...................................... 198

5.6.1. Sivil toplum kuruluşunda aktif çalışan kadına karşı ayrımcılık ...................... 198

5.6.2. Ülkesine geri gönderme kararıyla cinsiyet temelinde ayrımcılık ................................. 200

5.6.3. Cinsel şiddet ve kaçırılma olayında cinsiyete dayalı ayrımcılık ..................................... 201

5.6.4. Etnik köken temelinde ayrımcılık iddiası ............... 202

5.7. Değerlendirme .................................................................. 203

6. Çocuk Hakları Sözleşmesi ....................................................... 205

6.1. Genel olarak ..................................................................... 205

6.2. Ayrımcılık kavramı .......................................................... 206

6.3. Ayrımcılık gerekçeleri ...................................................... 207

6.4. Kişi bakımından kapsam................................................... 208

6.5. Maddi kapsam .................................................................. 208

6.6. Devletlerin yükümlülükleri ............................................... 210

6.7. ÇHK’nın önemli bazı kararları ......................................... 212

6.7.1. Mültecilik sebebiyle ayrımcılık ............................. 212

Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda Ayrımcılık Yasağı

14

6.7.2. Etnik köken sebebiyle ayrımcılık .......................... 213

6.7.3. Ulusal köken sebebiyle ayrımcılık ......................... 214

6.7.4. Cinsiyeti, yaşı, etnik kökeni ve sosyal statüsü sebebiyle kesişimsel ayrımcılık ....... 216

7. Engellilerin Haklarına Dair Sözleşme .................................... 218

7.1. Genel olarak ..................................................................... 218

7.2. Ayrımcılık kavramı .......................................................... 219

7.3. Kişi bakımından kapsam................................................... 223

7.4. Maddi kapsam .................................................................. 225

7.5. Devletlerin yükümlülükleri ............................................... 226

7.6. EHK’nın önemli bazı kararları .......................................... 228

7.6.1. Kaza kaynaklı engellilik sebebiyle zorunlu emekliliğe sevk etme ................................ 228

7.6.2. Zihinsel engelli kişinin yükseköğretime kabul edilmemesi ......................... 229

7.6.3. Fiziksel ve zihinsel engelli kişiye evde bakım hizmeti sağlanmaması ........................ 230

7.6.4. Engelli kişilerin aile bakıcısına sosyal koruma sağlanmaması ................................ 231

7.6.5. Görme engelli kişilere televizyonda sesli betimleme hizmeti verilmemesi ..................... 233

7.6.6. Engelli bir kişiye yaşam desteğinin geri çekilmesi ............................ 235

8. 111 No’lu Ayrımcılık (İş ve Meslek) Sözleşmesi ..................... 236

8.1. Genel olarak ..................................................................... 236

8.2. Ayrımcılık kavramı .......................................................... 236

8.3. Maddi kapsam .................................................................. 238

8.4. Devletlerin yükümlülükleri ............................................... 239

8.5. Komite’nin önemli bazı kararları ...................................... 240

İçindekiler

15

9. Eğitimde Ayrımcılığa Karşı Sözleşme .................................... 244

9.1. Genel Olarak .................................................................... 244

9.2. Ayrımcılık kavramı .......................................................... 244

9.3. Ayrımcılık gerekçeleri ...................................................... 245

9.4. Maddi kapsam .................................................................. 246

9.5. Devletlerin yükümlülükleri ............................................... 248

9.6. Uygulama ......................................................................... 249

3. BÖLÜM: AVRUPA KONSEYİ BÜNYESİNDE YAPILAN SÖZLEŞMELERDE AYRIMCILIK YASAĞI

1. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ........................................... 253

1.1. Genel olarak ..................................................................... 253

1.2. Ayrımcılık kavramı .......................................................... 255

1.3. Ayrımcı muamelenin meşru sayılma şartları ..................... 258

1.3.1. Meşru amaç .......................................................... 261

1.3.2. Orantılılık ............................................................. 262

1.4. Ayrımcılık türleri.............................................................. 264

1.4.1. Doğrudan ve dolaylı ayrımcılık ............................. 264

1.4.2. Bağlantı sebebiyle ayrımcılık ................................ 267

1.4.3. Kesişimsel (çoklu) ayrımcılık ................................ 268

1.4.3. Pozitif eylem yapılmaması yoluyla ayrımcılık ....... 269

1.5. Ayrımcılık gerekçeleri ...................................................... 272

1.5.1. Cinsiyet................................................................. 273

1.5.1.1. Nurcan Bayraktar v. Türkiye kararı .......... 276

1.5.1.2. Gaidukevich v. Georgia kararı .................. 282

1.5.1.3. Semenya v. Switzerland kararı .................. 283

1.5.2. Irk ve renk............................................................. 286

Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda Ayrımcılık Yasağı

16

1.5.3. Dil ........................................................................ 289

1.5.4. Din ........................................................................ 291

1.5.4.1. Molla Sali v. Greece kararı ....................... 293

1.5.4.2. İzzettin Doğan and Others v. Türkiye kararı ........................................... 296

1.5.4.3. Leyla Şahin v. Türkiye kararı ................... 300

1.5.5. Siyasi görüşler veya diğer görüşler ........................ 302

1.5.6. Ulusal veya sosyal köken ...................................... 303

1.5.7. Ulusal bir azınlığa aidiyet...................................... 305

1.5.8. Mülkiyet ............................................................... 308

1.5.9. Doğum .................................................................. 311

1.5.10. Diğer Statüler........................................................ 313

1.5.10.1. Yaş ....................................................... 313

1.5.10.2. Cinsiyet kimliği..................................... 316

1.5.10.3. Cinsel yönelim ...................................... 317

1.5.10.4. Sağlık durumu ve engellilik ................... 323

1.5.10.5. Ebeveynlik hali ve medeni hâl ............... 327

1.5.10.6. Göçmenlik statüsü ................................. 329

1.5.10.7. İstihdam durumu ................................... 331

1.5.10.8. Diğer statülere dahil başka haller ........... 333

1.6. İspat yükü ......................................................................... 335

1.7. Kişi bakımından kapsam................................................... 339

1.8. Maddi kapsam .................................................................. 340

1.9. Başvuru hakkı .................................................................. 344

1.10. Ayrımcılık yasağına ilişkin 12 No’lu Protokol .................. 346

2. Avrupa Sosyal Şartı (Gözden geçirilmiş) ................................ 350

2.1. Genel olarak ..................................................................... 350

İçindekiler

17

2.2. Ayrımcılık kavramı .......................................................... 350

2.3. Ayrımcılık gerekçeleri ...................................................... 352

2.4. Maddi kapsam .................................................................. 354

2.5. Başvuru hakkı .................................................................. 356

3. Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşme ......................................................... 359

3.1. Genel olarak ..................................................................... 359

3.2. Ayrımcılık kavramı .......................................................... 360

3.3. Kişi bakımından kapsam................................................... 362

3.4. Maddi kapsam .................................................................. 364

3.5. Tamamlayıcı eşitlik hükümleri ......................................... 366

3.6. Devletlerin yükümlülükleri ve başvuru hakkı.................... 369

SONUÇ YERİNE ......................................................................... 371

KAYNAKLAR ............................................................................. 379

1. Kitaplar ve Makaleler ............................................................ 379

2. Yargı ve Komite Kararları ..................................................... 392

3. Rehberler, Raporlar, Yorumlar, Tavsiyeler, Sözleşmeler ve Bildiriler .............................................................................. 402