Türk İdare Hukukuna Göre İstimvalin Rejimi

Türkiye’de İdare Hukukuna ilişkin bilimsel eserlerde istimval konusunun sınırlı biçimde ele alınması bizi bu konuda bir inceleme yapmaya sevkeden etkenlerin başında gelmektedir.

Konu aynı zamanda oldukça ilgi çekicidir. Zira, istimval, olağanüstü hallerde uygulanan bir usuldür. Olağanüstü haller ise hem olağan hem de olağanüstü döneme ilişkin düzenlemelerin birlikte uygulamada olabildiği bir zaman dilimini ifade etmektedir. Böyle olunca da istimval konusunda önemli sorular, sorunlar, tartışmalı durumlar ve olasılıklar ortaya çıkabilmektedir.

İstimval konusundaki başlıca sorun bu kavramın kapsamı ile ilgilidir. Anayasamızda para, mal ve çalışma yükümlülükleri kavramı tercih edilmiş, istimval kavramından bahsedilmemiştir. Ancak ilgili düzenlemeler incelendiğinde çalışma ve mal yükümlülüğü ile öğretide istimvale ilişkin açıklamalar arasında içeriğe ilişkin önemli bir benzeşme olduğu yadsınamaz. Bu nedenle çalışmamızda bu kavramları eş anlamlı olarak kullandık.

İkinci temel sorun ise olağanüstü kelimesinin hukuksal anlamı ile ilgilidir. Anayasanın öngördüğü olağanüstü yönetim usulleri yanında kanunla başka alanlarda da olağanüstü birtakım durumlarda idareye kişilere yükümlülük getiren bazı işlemler tesis etme yetkisi tanınmıştır. Bu durumda olağanüstü hallerin sadece anayasada öngörülen hallerle sınırlı olduğunu kabul etmek belki mümkün olabilir. Ancak bu durumda idarenin olağan hallerde de kişilere çalışma ve mal yükümlülüğü getirebildiği sonucuna varmak gerekecektir. Oysa yakından bakıldığında anayasal olağanüstü haller dışındaki bu durumların pek de “olağan” sayılamayacağı görülmektedir. En azından bu durumlarda idarenin olağan usullere başvurmamasını haklı kılabilecek sebepler vardır.

Bu sebeple çalışmamızda anayasada öngörülen olağanüstü haller için “olağanüstü dönem” ifadesini tercih ettik. Böylece olağanüstü dönem ve diğer olağanüstü haller ayrımı ile istimval konusunu değerlendirmeye çalıştık.

Bu sorunun çözümü olağanüstü hal kavramının anayasal olağanüstü halleri de kapsayan daha geniş bir üst kavram olduğunu kabul etmekle mümkündür. Bu üst kavramın anayasal olağanüstü haller ile diğer olağanüstü hallerin toplamından ibaret olduğu savunulabilir.

İkinci sorun ise istimval ile ilgili çok sayıda yargı kararının olmayışıdır. Diğer yandan, konu ile ilgili önemli sayıda kanun ve diğer düzenleyici işlem bulunmaktadır. Bu nedenle mevcut yargı kararları yanında çeşitli olasılıklarda hukuka uygunluk denetiminde nasıl bir sonuca varılması gerektiğine ilişkin varsayımsal bir yaklaşım metodu izleyerek açığı kapatmaya çalıştık.

İstimval ya da para, mal veya çalışma yükümlülüğü idarenin tek yanlı işlemi ile tesis edilmektedir. Şu halde istimvalin hukuki denetimi, bu işlemlerin unsurlarının irdelenmesini gerektirmektedir. İlgili düzenlemelerden ve yargı kararlarından hareketle belirli bir ölçüde bu irdeleme mümkündür. Bunun sonucunda istimval müessesesine hakim olan ilkeler ya da esaslar tespit edilebilir.

İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER 7
KISALTMALAR 13

GİRİŞ 15

BÖLÜM 1
İSTİMVALİN GENEL REJİMİ
I. KAVRAM VE KAPSAM 17
II. İSTİMVALİN HUKUKİ NİTELİĞİ 18
A. İSTİMVALİN DAYANDIĞI ESASIN BELİRLENMESİ ÇABASI 18
1. Kamu Külfetleri Karşısında Eşitlik İlkesi 22
2. Uyarlanma İlkesi 27
B. MAL VE ÇALIŞMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ KAVRAMLARI 30
1. Mal Yükümlülüğü 30
2. Çalışma Yükümlülüğü 30
C. İSTİMVALİN BENZERİ HUKUK KURUMLARINDAN AYRILMASI ÇABASI 31
1. İstimval Ve Kamulaştırma 31
2. İstimval Ve Geçici İşgal 32
3. İstimval Ve Devletleştirme 33
4. İstimval Ve İdari Yaptırımlar 35
5. İstimval Ve Önalım Hakkı 38
D. İSTİMVALE İLİŞKİN ANAYASAL DÜZENLEMELERİN DEĞERLENDİRİLMESİ 39
1. İstimvalin Uygulanabileceği Haller 39
2. Anayasal Olağanüstü Dönem Ya Da Sadece
Olağanüstü Hal Ya Da Durum 41
E. İSTİMVALİN KONUSU 45
1. Mal Kavramı 45
2. Çalışma Kavramı 47
F. İSTİMVALİN İLİŞKİLİ OLDUĞU HAKLAR 48
1. Malvarlığı Hakları 48
a) İdarenin Mallarına Getirilecek Yükümlülüklerin İlgili İdare Açısından Niteliği 50
b) İdarenin Mallarına Getirilecek Yükümlülüklerin Vatandaşlar Açısından Hukuksal Niteliği 51
2. Çalışma Hakkı 52
3. Mal Ve Çalışma Yükümlüsünün İdare İle İlişkisi 53
a) Çalışma Yükümlülüğü Bakımından 53
b) Mal Yükümlülüğü Bakımından 60
III. İSTİMVALE İLİŞKİN DÜZENLEMELER 62
A. OLAĞANÜSTÜ DÖNEME İLİŞKİN SİVİL İSTİMVAL DÜZENLEMELERİ 62
1. Olağanüstü Hal Rejiminde Para, Mal ve Çalışma Yükümlülükleri 62
a) Tabii Afet Ve Tehlikeli Salgın Hastalık Nedeniyle Olağanüstü Hal İlan Edilmesi 62
aa) Para yükümlülükleri 62
bb) Mal Yükümlülükleri: 62
cc) Çalışma Yükümlülükleri 62
b) Ağır Ekonomik Bunalım Nedeniyle Olağanüstü Hal İlan Edilmesi 62
2. Milli Korunma Kanunu Rejimi 63
B. ASKERİ İSTİMVALLER 65
1. Olağanüstü Döneme İlişkin Askeri İstimvaller 65
2. Olağan Döneme İlişkin Askeri İstimval 67
C. OLAĞANÜSTÜ DÖNEMLER DIŞINDAKİ YÜKÜMLÜLÜKLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ 68
1. Mal Yükümlülükleri Bakımından 68
a) Menkul Mal Yükümlülükleri 68
b) Gayrımenkul Yükümlülükleri 70
2. Çalışma Yükümlülükleri Bakımından 72
3. Emprevizyon Teorisinin Uygulanması 73
4. Olağanüstü Dönem Yükümlülükleri İle Diğer Olağanüstü Hallere İlişkin Yükümlülüklerin Karşılaştırılması 74
a) Hak Ve Özgürlüklerin Sınırlanması Rejimi Bakımından 74
b) Nicelik Bakımından 76
c) Yaptırım Bakımından 76
d) Karşılığın Sonradan Verilmesi Bakımından 77
e) Amaç Bakımından 77
D. OLAĞANÜSTÜ DÖNEM TEDBİRLERİNİN SONUCU OLARAK ORTAYA ÇIKAN YÜKÜMLÜLÜKLERİN NİTELİĞİ 78
1. Olağanüstü Hallerde 78
2. Sıkıyönetim Halinde 80
3. Milli Korunma Kanunu Rejiminde 80
E. İSTİMVAL İŞLEMLERİNDE HUKUKA UYGUNLUK BLOKU: HUKUK DEVLETİ İLKESİ 81
1. Milletlerarası Hukuktan Doğan Yükümlülükler 83
2. Anayasanın Onüçüncü Ve Onbeşinci Maddelerinin Karşılaştırılması 85
3. “Sınırlama ve Durdurma” 89
4. Olağanüstü Dönem Kanunlarına Yapılan Atfın
Hukuksal Anlamı 91
a) Olağanüstü Dönem Kanunlarının Bağlayıcılığı Sorunu 91
b) Üstü Örtülü Biçimde Yürürlüğün Sona Ermesi Sorunu 95
5. Kanunilik İlkesi 97
6. Ölçülülük İlkesi 98

BÖLÜM 2
İSTİMVALİN HUKUKİ DENETİMİ
I. İSTİMVAL İŞLEMLERİNİN HUKUKA UYGUNLUK DENETİMİ 99
A. GENEL OLARAK 99
B. İSTİMVAL İŞLEMLERİNİN YARGI DENETİMİNE İLİŞKİN TEMEL ESASLAR 101
C. İSTİMVAL İŞLEMLERİNİN UNSURLARI 106
1. Yetki Unsuru 106
a) Kişi Bakımından yetki: 109
aa) Olağanüstü Hal Kanunu Bakımından 109
bb) Milli Korunma Kanunu Bakımından 112
cc) UHMAK Bakımından 113
dd) SİSAK Bakımından 114
ee) Seferberlik Ve Savaş Hali Kanunu Bakımından 114
b) Konu Yönünden Yetki 116
c) Yer Yönünden Yetki 119
d) Zaman Yönünden Yetki 121
2. Şekil/Usul 125
a) İstimval İşleminin Şekli 125
aa) Milli Müdafaa Mükellefiyeti Kanunu Bakımından 126
bb) Olağanüstü Hal Kanunu Bakımından 126
cc) UHMAK Bakımından 127
dd) SİSAK Bakımından 127
(1) Çalışma Yükümlülüğü Bakımından: 127
(2) Mal Yükümlülüğü Bakımından 128
ee) Milli Korunma Kanunu Bakımından 128
b) İstimvalin Usulü 133
aa) Sivil İstimvaller Bakımından 133
bb) Askeri İstimvaller Bakımından 137
cc) İlan ve Diğer Bildirim Usulleri 139
(1) İlan 139
(2) Yazılı veya Sözlü Bildirim 141
3. Sebep Unsuru 142
a) Olağanüstü Dönem Kanunlarının Uygulanabilirliği Sorunu 143
aa) Bakanlar Kurulu ve Meclis Kararının
Yok Hükmünde Olması 143
bb) Olağanüstü Dönem Kanununun Uygulanabilir Durumda Olması 144
b) İstimval İşlemlerinin Sebep Unsuru 146
aa) Sebep Unsuru İle İlgili Temel Esaslar 146
bb) Sivil İstimvallerin Sebep Unsuru 152
(1) Olağanüstü Hal Kanununa Göre İstimvalin Sebep Unsuru 152
(2) UHMAK’na Göre İstimvalin Sebep Unsuru 153
(3) SİSAK’a Göre İstimvalin Sebep Unsuru 154
(4) Milli Korunma Kanununa Göre İstimvalin Sebep Unsuru 155
a. Çalışma Yükümlülüğü Bakımından 155
b. Mal Yükümlülüğü Bakımından 155
cc) Askeri İstimvallerde Sebep Unsuru 157
4. Konu Unsuru 161
a) İlgili Düzenemelerde İstimvalin Konu Unsuru 162
aa) Askeri İstimvaller 162
(1) MMMK’na göre Konu Unsuru 162
bb) Sivil İstimvaller 163
(1) Olağanüstü Hal Kanununa Göre 163
a. Para Yükümlülüğü 163
b. Mal Yükümlülüğü 163
c. Çalışma Yükümlülüğü 164
(2) UHMAK’a Göre 164
(3) SİSAK’a Göre 165
a. Mal Yükümlülüğü Bakımından 165
b. Çalışma Yükümlülüğü Bakımından 165
(4) Milli Korunma Kanunu Rejimi 166
a. Çalışma Yükümlülüğü 166
b. Mal Yükümlülüğü 167
b) İstimvalin Konu Unsurunun Hukuka Uygunluk Denetimi 167
aa) Kanuna Aykırılık: 167
(1) Para Yükümlülüğü Bakımından 168
(2) Çalışma Yükümlülüğü Bakımından 168
(3) Mal Yükümlülüğü Bakımından 170
bb) İdari İşlemin Geriye Etkili Biçimde Uygulanması 172
cc) İdari İşleme Aykırılık 173
dd) Yargı Kararlarına Uyulmaması 174
ee) Ölçülülük İlkesinin İhlali 174
(1) Zorunluluk 176
(2) Elverişlilik 177
(3) Orantılılık 178
5. Maksat Unsuru 179
II. İSTİMVAL İŞLEMLERİNE HAKİM OLAN ESASLAR 182
A. ZAMAN BAKIMINDAN SINIRLILIK 183
1. Genel Olarak 183
2. Zaman Sınırının Ötesine Geçen İşlemler Sorunu 184
B. GEÇİCİLİK 185
C. KARŞILIK VERİLMESİ 190
D. İKİNCİLLİK 195
1. Sivil İstimvaller Bakimindan 196
a) Olağanüstü Hal Kanununa Göre 196
aa) Para Yükümlülüğü Bakımından 196
bb) Mal Yükümlülüğü Bakımından 197
cc) Çalışma Yükümlülüğü Bakımından 197
b) Milli Korunma Kanunu Rejiminde 198
c) Sivil Savunma Kanununa Göre 199
2. Askeri İstimvallerde 199
3. Kamu Tüzel Kişileri Açısından İkincillik İlkesi 201
III. OLAĞANÜSTÜ HALLER İÇERİSİNDEKİ OLAĞANÜSTÜ HALLER 202
A. YETKİ UNSURU BAKIMINDAN 202
B. ŞEKİL UNSURU BAKIMINDAN 204
C. SEBEP, KONU VE MAKSAT UNSURLARI
BAKIMINDAN 206

SONUÇ 209
KAYNAKÇA 211

SONUÇ

Türk Hukukuna göre istimval, kişilere mal ve çalışma yükümlülüğü getiren idari işlemleri ifade etmektedir.

İstimvalin uygulandığı haller ilk bakışta Anayasada öngörülen olağanüstü haller ile sınırlı görünmekle birlikte yakından bakıldığında bu müessesenin başkaca olağanüstü halleri düzenleyen kanunlarda da öngörüldüğü anlaşılmaktadır. Şu halde; anayasadaki olağanüstü dönemler ve diğer olağanüstü durumları kapsayacak biçimde geniş anlamda “olağanüstü hal”‘in istimvalin uygulanma zamanını ifade ettiği belirtilebilir. Diğer yandan, olağan hallerde istimvalin uygulanabileceğini savunmak güçtür.

Anayasa Mahkemesi ve Danıştay kararlarına göre olağanüstü dönem “hukuk devleti” ilkesinin geçerli olduğu bir zaman dilimini ifade etmektedir. Bu durumda idari işlemlerin hukuka uygunluk denetimi bu dönemlerde de mümkündür. Diğer olağanüstü haller bakımından da evleviyetle aynı sonuca varılmak gerekir. Olağan dönemde olduğu gibi olağanüstü hallerde de yargısal denetim istimval işlemlerinin unsurlarına ilişkin olacaktır. İlgili kanunlar ve diğer düzenlemelerden hareketle istimval işlemlerinin unsurlarını tespit edebilmek mümkündür. Olağanüstü döneme ilişkin istimval işlemlerinin amaç unsurları ile sebep unsurlarında bir tür kaynaşma olduğu dikkat çekmektedir. Olağanüstü dönem ve diğer olağanüstü haller ile ilgili yargı kararları sayıca azdır. Ancak, öğreti ve İdari Yargı içtihadlarına dayanarak istimval işlemlerinin unsurlarında ortaya çıkabilecek sakatlıklar üzerinde bir öngörüde bulunabilmek mümkündür.

İstimvalin unsurlarına ilişkin irdeleme, bu müesseseye hakim olan bazı ilkeler olduğunu göstermektedir. İstimval işleminin birden fazla unsurunu ilgilendiren bu ilkeleri, “zaman bakımından sınırlılık”, “geçicilik”, “ikincillik”ve “karşılık verilmesi” biçiminde sıralamak mümkündür.

Zaman bakımından sınırlılık esası, idarenin istimval işlemlerini ancak belirli bir zaman dilimi içerisinde tesis edebileceğini ifade etmektedir. Olağanüstü dönemlerde ancak, olağanüstü hal ya da seferberlik ve savaş hallerinin ilanı ile uygulamadan kaldırılmaları arasındaki süreçte istimval işlemi tesis edilebilecektir. Diğer olağanüstü hallerde ise, kanaatimizce, tabii afet, büyük yangınlar v.b. olayların başlangıcı ile etkilerinin sona ermesi arasındaki zaman dilimi esas alınabilir.

Geçicilik esası, mal ve çalışma yükümlülüklerinin ilelebed süremeyeceği anlamına gelmektedir. Başka bir anlatımla, istimval işlemleri olağanüstü halin sona ermesi ile birlikte kendiliğinden sona ermelidir. Bunun sonucu olarak da çalışma yükümlüsü olan kişi tekrar istediği işte çalışabilmeli, mal yükümlüsü ise malvarlığına ilişkin haklarından tekrar yararlanabilir hale gelmelidir.

İkincillik, idarenin istimval işlemlerine başvurmadan önce başkaca yolları denemesi gerektiğini ifade etmektedir. Bu esasın üç önemli sonucu vardır:

Birincisi, idarenin olağanüstü dönem ya da diğer olağanüstü hallerde de öncelikle olağan döneme ilişkin mal ve hizmet elde etme usullerini denemekle yükümlü olmasıdır.

İkincisi, olağanüstü dönem ya da diğer olağanüstü hallerde öncelikle devlete ait imkanların tüketilmesi, ancak yeterli olmaması halinde kişilere mal ve çalışma yükümlülüğü getirilmesidir.

Üçüncüsü ise, istimval işlemleri tesis edilirken de bazı özel kişilere diğerlerinden önce başvurulması zorunluluğudur.

Karşılık verilmesi esası, mal ve çalışma yükümlüsü haline gelen kişiye kural olarak devlet tarafından bir edimde bulunulmasını ifade etmektedir. Bu edim çoğu zaman para ödenmesi şeklinde ortaya çıkmakla birlikte farklı yönde kurallara da rastlanabilmektedir. İlgili düzenlemelere göre karşılığın, mal veya hizmetin piyasadaki değerine göre hesaplanması gerekmektedir. Ancak belirtilmelidir ki; olağanüstü hallerde ekonomik bozulma, kamu yararı kavramındaki değişim v.b. sebeplerle karşılığın piyasa değeri ile eşit olmaması mazur görülebilmektedir.

Çalışmamızın bir başka sonucu, olağanüstü haller içerisinde de bazı olağanüstü haller olduğunun ortaya çıkmasıdır. Olağanüstü dönem ve diğer olağanüstü hallere ilişkin düzenlemelerde “acele haller”, “fevkalade durumlar” v.b. ifadelerle idarenin özellikle istimvalin yetki ve şekil unsurlarına ilişkin kurallara uymayabileceği hükme bağlanmıştır.

Olağanüstü hallere ilişkin hukuk düzeni kamu düzeninin ciddi biçimde bozulduğu birtakım maddi olayların neticesinde ortaya çıkabildiği için idarenin bazı hallerde kuralların dışına çıkabilmesi haklı görülebilir. Özellikle kamu yararı ve düzeni için zaruri hallerde gereken işlemi yapacak yetkili bir kişi bulunamayabilir. Ya da kanunda öngörülen usul ve şekil kurallarına uyulması imkansızlaşmış olabilir. Bu tür durumlarda istisnaen ve bireysel nitelikteki işlemlerin hukuka uygun oldukları kabul edilebilir. İdare Hukukunda “zaruret hali”, “fiili memur”, “imkansız usuller” teorileri bu yaklaşımın dayanağı olabilir.

• Aliefendioğlu, Yılmaz, Anayasa Yargısı Açısından Olağanüstü Yönetim Usulleri, AİD, C.25, Sayı:2, Yıl:1992;
• Atay, Ender Ethem, İdare Hukuku, Turhan, Ankara 2014;
• Ayaydın, Cem, İdare Hukukuna Giriş, C.I-II, Yenilik, İstanbul 2008;
• Azrak, Ülkü, Devletleştirme, Anayasa Ve 3082 Sayılı Kanun, İHİD, Cilt 4, Sayı 1-3 (1983);
• Battal, Ahmet, Yeni FSEK 47 İle Gelen “Eser Kamulaştırması”‘nın Anayasaya Aykırılığı Meselesi, ABD, Sayı:2, Yıl:2014;
• Berkarda, Kemal, Olağanüstü Yönetim Usulleri, içinde Özay, İl Han, Günışığında Yönetim, Filiz, İstanbul 2004;
• Bilgen, Pertev, 1961 Anayasasına Göre Sıkıyönetim, Sulhi Garan Matbaası, İstanbul 1976;
• Bilgen, Pertev, İdare Hukuku Dersleri, İdare Hukukuna Giriş, Filiz, İstanbul 1996;
• Bilgen, Pertev, İdare Hukuku Dersleri, Kamulaştırma-İstimval, Filiz, İstanbul 1996;
• Bonnard, Roger, Précis De Droit Administratif, LGDJ., Paris 1940;
• Chapus, René, Droit Administratif General, C.II, Montchrestien, Paris 2001;
• Çağlar, Bakır, Anayasa Bilimi, BFS, İstanbul 1989;
• Çağlayan, Ramazan, İdare Hukuku Dersleri, Adalet, Ankara 2014;
• Çelik, Cemil, Olağanüstü Hal ve Temel Hak ve Hürriyetler, Seçkin, Ankara 2010;
• Daver, Bülent, Fevkalade Hal Rejimleri, Sevinç, Ankara 1961;
• Debbasch, Charles/Bourdon, Jacques/Pontier, Jean-Marie/Ricci, Jean-Claude, Droit Administratif Des Biens, PUDF, Paris 1982;
• Derbil, Süheyp, İdare Hukuku, Yeni Desen, Ankara 1959;
• Derdiman, Ramazan Cengiz, İdare Hukuku, Aktüel, Bursa 2015;
• Ducos-Ader, Robert, Le Droit De Réquisition, Paris 1956;
• Duran, Lütfi, Bunalım Kararnameleri, AÜSBFD, C.50, Sayı:3, Yıl:1995;
• Duran, Lütfi, İdare Hukuku Ders Notları, İÜHFY, İstanbul 1982;
• Duran, Lütfi, İdare Hukuku Meseleleri, İÜHFY, İstanbul, 1964;
• Duran, Lütfi, Türkiye Yönetiminde Karmaşa, Çağdaş, İstanbul 1988;
• Düren, Akın, Devletin Mülkiyete El Atmasından Doğan Tazmin Yükümlülüğü, Sevinç, Ankara 1977;
• Düren, Akın, İdare Hukuku Dersleri, Sevinç, Ankara 1979;
• Eren, Fikret, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Yetkin, Ankara 2014;
• Eroğlu, Hamza, İdare Hukuku, Kalite Matbaası, Ankara, 1978;
• Esen, Selin, Karşılaştırmalı Hukukta Ve Türkiye’de Olağanüstü Hal Rejimi, Adalet, Ankara 2008;
• Fendoğlu, Hasan Tahsin, Türk Anayasa Hukukunda Olağanüstü Hal Kavramı Ve Bu Konuda İleri Sürülen Teoriler, DÜHFD, Sayı:5, Yıl:1992;
• Feyzioğlu, Turhan, İdare Hukukunda Emprevizyon Nazariyesi, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1947;
• Gaudemet, Yves, Traité De Droit Administratif, C.I, s749, LGDJ, 16é Édition, Paris 2001;
• Gaudemet, Yves, Traité De Droit Administratif, C.II, Droit Administratif Des Biens, LGDJ, 15é Édition, Paris 2014;
• Gemalmaz, Burak, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Açısından Mülkiyet Hakkının Sınırlanmasında “Adil Denge” İlkesi, İÜHFM C. LXIX, Sayı:1 - 2, Yıl: 2011;
• Giritli, İsmet, Türkiyede Ve Yabancı Memleketlerde Hükümet Tasarrufları, Sulhi Garan, İstanbul 1958;
• Giritli, İsmet/Bilgen, Pertev/Akgüner, Tayfun/Berk, Kahraman, İdare Hukuku, Der, İstanbul 2015;
• Godfrin, Philippe/Degoffe, Michel, Droit Administratif Des Biens, Sirey, 10é edition, Paris 2012;
• Gözler, Kemal, “Olağanüstü Hal Rejimlerinde Özgürlüklerin Sınırlandırılması Sistemi ve Olağanüstü Hal Kanun Hükmünde Kararnamelerinin Hukuki Rejimi”, ABD, Yıl: 47, Sayı: 4, Ağustos 1990;
• Gözler, Kemal, Anayasa Hukukunun Genel Teorisi, C.II, Ekin, Bursa 2011;
• Gözler, Kemal, İdare Hukuku, Cilt.I-II, Ekin, Bursa 2009;
• Gözübüyük, Şeref/Tan, Turgut, İdare Hukuku, C.I, s.1014-1015, Turhan, Ankara 2014;
• Gözübüyük, Şeref/Tan, Turgut, İdare Hukuku, C.II, Turhan, Ankara 2016;
• Gülan, Aydın, Kamu Mallarından Yararlanma Usullerinin Tabi Olduğu Hukuki Rejim, Alfa, İstanbul 1999;
• Günday, Metin, İdare Hukuku, İmaj, Ankara 2013;
• Hazır, Hayati, Olağanüstü Hal Rejimlerinde Kamu Hürriyetlerinin Sınırlanması, SÜHFY, Konya 1991;
• Heyriès, Long, M./Weil, P./Braibant, G./Delvolvé, P./Genevois, B., Les Grands Arrets De La Jurisprudence Administrative, Dalloz, Paris 2015;
• Kaboğlu, İbrahim Özden, Hukukun Genel İlkeleri Ve Anayasa Yargısı, http://www.anayasa.gov.tr/files/pdf/Anayasa_yargisi/anyarg8/kaboglu.pdf;
• Kalabalık, Halil, İdare Hukuku Dersleri, C.II, Sayram, Konya, 2016;
• Kalabalık, Halil, İdare Hukukunda Takdir Yetkisi Kavramı Ve Benzer Kurumlarla Karşılaştırılması, GÜHFD, C.I, Sayı:2, Yıl:1997, ss.205-232;
• Kalabalık, Halil, İdari Yargılama Usulü Hukuku, Sayram, Konya 2015;
• Kapani, Münci, Kamu Hürriyetleri, Yetkin, Ankara 1993;
• Kaplan, Gürsel, İptal Kararlarının Etki ve Sonuçlarının Zaman Yönünden Yargıç Tarafından Sınırlandırılması, HHFD, C.3, Sayı:2, Yıl: 2013, ss. 31–38;
• Kaplan, Gürsel, İdare Hukukunun Arkaik Ve Anakronik Bir Kurumu (“Fiili Yol”), GÜHFD, C.11, Sayı:1-2, Yıl:2007;
• Karahanoğulları, Onur, İdarenin Hukukla Kavranması: Yasallık Ve İdari İşlemler, Turhan, Ankara 2015;
• Karatepe, Şükrü, İdare Hukuku, Üniversite Kitabevi, İzmir 1993;
• Kaya, Cemil, İdarenin Takdir Yetksi ve Yargısal Denetimi, XII Levha, İstanbul 2011;
• Kayar, Nihat, İdari Yargı Kuruluş Ve İşleyiş, Ekin, Bursa 2015;
• Kuzu, Burhan, Anayasa Hukukumuzda Yürütme Organının Düzenleyici İşlem Yapma Yetkisi Ve Güçlendirilmesi Eğilimi, Filiz, İstanbul 1987;
• Kuzu, Burhan, Olağanüstü Hal Kavramı Ve Türk Anayasa Hukukunda Olağanüstü Hal Rejimi, Kazancı, İstanbul 1993;
• Laubadère, André De, Traité De Droit Administratif, LGDJ, Paris 1975,
• Lombard, Martine/Dumont, Gilles/Sirinelli, Jean, Droit Administratif, Dalloz, Paris, 2015;
• Memiş, Emin, Genel İdare Hukuku Notları, Filiz, İstanbul 2014,
• Morand-Deviller, Jacqueline, Droit Administratif Des Biens, 8é edition, LGDJ, Paris 2014;
• Nazlı, Seçkin, Anayasanın Çalışma Hak Ve Özgürlüğüne İlişkin Düzenlemelerinin İş Hukukuna Etkileri, Seçkin, Ankara 2015;
• Odyakmaz, Zehra/Kaymak, Ümit/Ercan, İsmail, İdare Hukuku, XII Levha, İstanbul 2015;
• Oğurlu, Yücel, Karşılaştırmalı İdare Hukukunda Ölçülülük İlkesi, Seçkin, Ankara 2002;
• Oğuzman, M.Kemal/Öz, M.Turgut, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, C.I, Vedat, İstanbul 2013;
• Onar, Sıddık Sami, İdare Hukukunun Umumi Esasları, C.I, II, III, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul;
• Öden, Merih, Anayasa Mahkemesi Ve Olağanüstü Hal Ve Sıkıyönetim Kanun Hükmünde Kararnamelerinin Anayasaya Uygunluğunun Yargısal Denetimi, AÜHFD, C.58, Sayı:3, 2009;
• Özay, İl Han, Günışığında Yönetim, Filiz, İstanbul 2014;
• Özbudun, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin, Ankara 2014;
• Özyörük, Mukbil, Kamulaştırma Hukuku, Güney, Ankara 1948;
• Peiser, Gustave, Droit Administratif Des Biens, 21é edition, Dalloz, Paris 2015;
• Pirim, Zeynep, Devletlerin Uluslararası Sorumluluğa Halefiyeti, Turhan, Ankara 2016;
• Sancakdar, Oğuz/Us, Eser/Turhan, Mine Kasapoğlu/Önüt, Lale Burcu, İdare Hukuku Teorik Çalışma Kitabı, Seçkin, Ankara 2015;
• Sarıca, Ragıp, Türkiye’de İcra Uzvunun Tanzim Salahiyeti, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1943;
• Tanör, Bülent, Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar, May, İstanbul 1978;
• Tanör, Bülent/Yüzbaşıoğlu, Necmi, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, Beta, İstanbul 2015;
• Taşdemir, Fatma, İnsan Hakları Hukuku Ve İnsancıl Hukuk Açısından Türkiye’nin Ayrılıkçı Terör Örgütü Pkk İle Mücadelesi, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. 16, Sayı: 1, Yıl: 2012;
• Tekinsoy, Özge Okay, Avrupa Kamu Düzeni Kavramı, HHFD, C.1, Sayı:1, Yıl:2011, ss.66-79;
• Turhan, Mehmet, Olağanüstü Hallerde Çıkarılabilecek Kanun Hükmünde Kararnameler, AİD, C.25, Sayı:3, Yıl:1992;
• Ulu, Güher, İdari İşlemin Yetki Unsuru, Seçkin, Ankara 2012;
• Ulusan, İlhan, Medeni Hukukta Fedakarlığın Denkleştirilmesi İlkesi Ve Uygulama Alanı, İÜHF Yayınları, İstanbul 1977;
• Ulusoy, Ali, İdari Yaptırımlar, XII Levha, İstanbul 2013;
• Üskül, Zafer, Türkiye’de Olağanüstü Halin Hukuksal Çerçevesi, Tarık Zafer Tunaya’ya Armağan, İBY, İstanbul 1992;
• Vedel, Georges-Delvolve, Pierre, Droit Administratif, C.II, PUDF, Paris 1958;
• Waline, Marcel, Manuel Élémentaire De Droit Administratif, Sirey, Paris 1939;
• Yaşar, Hasan Nuri, İdare Hukuku, Der, İstanbul 2013;
• Yayla, Yıldızhan, İdare Hukuku, Beta, İstanbul 2009;
• Yıldırım, Ramazan, Türk İdari Rejimi Dersleri, C.I, II, Mimoza, Konya 2014.
• Yıldırım, Turan/Yasin, Melikşah/Kaman, Nur Karan/ Özdemir, Eyüp/Üstün, Gül/Okan Tekinsoy, Özge, İdare Hukuku, XII Levha, İstanbul 2015;
• Yılmaz, Dilşat, İdari İşlemin İcrailik Özelliği, Astana, Ankara 2014;
• Yılmaz, Dilşat, Yetki Genişliği Üzerine Bir İnceleme, GÜHFD, C.10, Sayı: 1-2, Yıl: 2007;
• Zabunoğlu, Yahya Kazım, İdare Hukuku, C.I, Yetkin, Ankara 2012;
• Zand, Joseph, Article 15 Of The European Convention On Human Rights And The Notion Of State Of Emergency, İÜHFD, C.5, Sayı:1, Yıl:2014.

İstimval, taşınır malların kamulaştırılmasını, taşınır ve taşınmaz malların kullanımının geçici olarak idareye geçmesini, askerlik dışında bireylere bedensel çalışma yükümlülüğü getirilmesini ifade eder.

İdare, ihtiyaç duyduğu taşınır malları piyasadan, normal yollardan veya Kamu İhale Kanununun öngördüğü yöntemlerden birini kullanarak çoğu zaman satın alabilir. Fakat idarenin, acele ve olağanüstü durumlarda, normal yollarla veya ihale yöntemleriyle taşınır malları elde etmesi mümkün olmayabilir. Bu gibi durumlarda idare taşınırların kamulaştırılması yoluna, yani istimvale başvurur (Giritli BilgenAkgüner, 2001, s.707). Taşınır ve taşınmaz malların mülkiyetine ilişmeden, geçici olarak kullanma hakkının idareye geçmesi de istimvaldir.

İstimvalin özellikleri şunlardır:

1) İstimvalde idare, kamu gücüne dayanarak, idarî işlem ve eylem yapar. İstimval kararı da bir idarî icrai işlemdir, sözleşme değildir.
2) İstimval vergi ve benzeri bir malî yükümlülük değildir. Çünkü idare istimval yoluna başvurduğu zaman, kamu yararını gerçekleştirmek zorunda olup eşitlik kuralına uymak zorunda değildir.

3) İstimval yöntemi, ancak olağanüstü durumlarda uygulanabilir.

4) İdare istimvale, ancak maliklerin taşınır mallarını kendi rızaları ile devretmemeleri durumunda başvurabilir.

5) Kural olarak taşınır malın değeri veya taşınır ve taşınmazların kullanma bedelleri idare tarafından ödenir.

6) İstimval konusu olacak taşınır ve taşınmaz malları elinde bulunduranlar, idareye karşı sorumludur.

İstimval işlemlerinin hukuka aykırılığı nedeniyle idarî yargıda dava açılabilir. Mal veya kullanım bedellerine ilişkin davalar ise adlî yargıda açılmalıdır (Gözübü yük, 2004, s.266).

İstimval, “İdarenin olağanüstü ve geçici nitelikte kolektif gereksinimlerin karşılanması amacıyla ve mevzuatta öngörülmüş yönteme bağlı olarak, bireylere ya bir hizmeti yerine getirmek ya da onun taşınmaz malının kullanılmasını, taşınır malının da mülkiyetini veya sadece kullanımını İdareye terk etmek konusunda yüküm altına sokulmasıdır.” şeklinde tanımlanabilir. Belirtmek gerekir ki, istimvalin karşılığı İdarece ödenir. Yani, istimval, karşılığı ödenmek kaydıyla başvurulabilen bir yoldur. Buradaki karşılık, gerçek bir karşılık olmaktan ziyade, “haklı bir tazminat” tır.

İstimvalin anayasal dayanağı, Anayasamızın 121. maddesinin 2. fıkrasında yer almaktadır. Buna göre, Anayasanın 119. maddesi uyarınca ilan edilen olağanüstü hallerde (yani doğal afet, tehlikeli salgın hastalıklar ve ağır ekonomik bunalım sebebiyle ilan edilen olağanüstü hallerde) vatandaşlar için, para, mal ve çalışma yükümlülüklerinin kanunla getirilebileceği belirtilmektedir. Burada sözü edilen “mal yükümlülüğü”, yukarıda tanımlanan istimvalin karşılığıdır. Anayasanın bu hükmü doğrultusunda çıkarılmış bulunan 25.10.1983 tarih ve 2935 sayılı Olağanüstü Hal Kanunu, istimvalleri ayrıntılı olarak düzenlemiştir. Bu Kanun dışında, 1982 Anayasasının yürürlüğe girmesinden önce çıkarılmış bulunan diğer bazı kanunlarda da istimvaller düzenlenmiştir. Söz konusu kanunların başında, 07.06.1939 tarih ve 3634 sayılı Milli Müdafaa Mükellefiyeti Kanunu ile 15.05.1959 tarih ve 7269 sayılı Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısıyla Alınacak Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun gelmektedir.

Anılan Kanunlardan, 3634 sayılı Milli Müdafaa Mükellefiyeti Kanunu, askeri istimvalleri düzenlemiştir. Bu konuda gösterilebilecek bir başka eski örnek de, Başkomutan Mustafa Kemal Paşa’nın, Sakarya Savaşında Ordu’yu kuvvetlendirmek amacıyla, bütün ulusu fedakârlığa çağıran, 7-8 Ağustos 1921 tarihli Tekâlif-i Milliye Emirleridir. Sivil istimvalleri ise, yukarıda belirtilen Kanunlardan 2935 sayılı Olağanüstü Hal Kanunu ile 7269 sayılı Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısıyla Alınacak Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun düzenlemektedir.

Görüldüğü gibi, istimvalleri düzenleyen değişik kanunlar yürürlükte olup, her bir kanunun getirdiği istimvalleri incelemek konumuzun sınırlarını aşmaktadır. Yalnızca şu kadarını belirtelim ki, yukarıda da ifade ettiğimiz üzere, istimval usulü de mülkiyet hakkı ve sözleşme hürriyetine bir müdahale ve sınırlama teşkil etmekle birlikte; başta Anayasanın 119 ve 121. maddeleri olmak üzere, ilgili diğer maddeler olan 48, 35, ve 13. maddeler de böyle bir sınırlamanın kanunla yapılabileceğine cevaz verdikleri için, pozitif hukukumuz bakımından istimvalleri düzenleyen yasal düzenlemelerin Anayasaya uygun olduğundan şüphe yoktur.