Ceza Hukukunda Kusurluluğu Kaldıran ve Azaltan Nedenler

Ceza Hukukunda Kusurluluğu Kaldıran ve Azaltan Nedenler

Dr. Hale AKDAĞ

2020/07 1. Baskı, 300 Sayfa

ISBN 978-625-708-862-6

İnsan uygarlığının en önemli kazanımlarından biri, cezai sorumluluk için failin hareketiyle netice arasındaki maddi nedensellik bağının yeterli görülmemesidir.1 Kanunda suç olarak düzenlenmiş bir hareketin ya da fiilin ortaya çıkması, failin sorumluluğu için yeterli değildir. Fiille faili arasındaki bir bağın varlığı, bu fiilin suç olabilmesinin vazgeçilmez şartlarından biridir.2 Faille fiil arasındaki bu bağ kusurluluk olarak adlandırılır.

Failin kusurlu olmaması, tipik fiil gerçekleşse bile cezai sorumluluğunun doğmamasına yol açar. Ancak failin, tipik fiil gerçekleştiği halde ceza almadığı ya da cezasında indirime gidilen durumların hangilerinin kusurluluğa etki ettiği tartışmalıdır. TCK’nin “Ceza Sorumluluğunu Kaldıran veya Azaltan Nedenler” bölümünde, hukuki niteliği birbirinden farklı olan nedenler bir arada düzenlenmiştir. Oysa bu nedenlerin sınıflandırılması, failin cezai ve hukuki sorumluluğunun belirlenebilmesi açısından önemlidir. Hukuka uygun bir fiil tazminat sorumluluğu dahi doğurmazken, kusurluluğa etki eden nedenler sadece suç ile ilgilidir.

TCK’nin “Ceza Sorumluluğunu Kaldıran veya Azaltan Nedenler” bölümünde düzenlenen nedenlerin her biri, ayrı birer monografinin konusunu oluşturabilecek kapsamdadır. Dolayısıyla tüm yönleriyle bir tek çalışmada ele alınmaları mümkün değildir. Kusurluluğa etki eden nedenlerin dahi tüm unsurlarını incelemek bir çalışmanın sınırlarını aşmaktadır.

Bu çalışmanın hedefi, TCK’nin “Ceza Sorumluluğunu Kaldıran veya Azaltan Nedenler” bölümünde yer alan kurum ya da kavramların hangilerinin kusurluluğa etki ettiğini ortaya koymaktır. Bu amaçla çalışmada: Öncelikle ceza sorumluluğuna etki eden nedenlerin hangilerinin kusurlulukla ilgili olduğu; ikinci olarak kusurluluğa etki eden nedenlerin hangi sebeplerle kanunda düzenlendiği tespit edilmeye çalışılacaktır. Çalışmada TCK’nin “Ceza Sorumluluğunu Kaldıran veya Azaltan Nedenler” bölümünde düzenlenen nedenler sadece bu tespitleri sağlayacak derinlikte ele alınmıştır.

Kusurluluğu kaldıran nedenlerin neler olduğu sorusunun cevaplanabilmesinin ilk adımı, “kusurluluk” kavramının tanımlanmasıdır. Bu yüzden çalışmanın birinci bölümünde öncelikle kusurluluk kavramına ilişkin iki farklı yaklaşım ele alınmıştır. Bunların ilki kusurluluğun suçun unsuru olduğunu savunurken, ikincisi kusurluluğun sadece failin işlediği suç sebebiyle ceza alması için gerekli bir şart olduğunu ileri sürmektedir. Birinci bölümde daha sonra isnat yeteneğiyle kusurluluğun ilişkisi incelenmektedir. İsnat yeteneğinin bu bölümde incelenmesinin sebebi, isnat yeteneği bulunmayan failin kusurlu da olamayacağı yönündeki görüşlerdir. İsnat yeteneğiyle kusurluluğun bağlantısına ilişkin yapılan seçim, isnat yeteneğinin bulunmamasının bir kusurluluğu kaldıran neden olup olmadığı hususunda da belirleyicidir. Bu sebeplerle, kusurluluk kavramının tanımlanabilmesi için, isnat yeteneğinin tanımlanması ve kusurlulukla bağlantısının ortaya konulması zorunludur. Birinci bölümde son olarak, kusurluluğun suç genel teorisinde nasıl konumlandırıldığı ve sınırlarının nasıl çizildiğine ilişkin çeşitli görüşler, bütünlük içinde ele alınmıştır. Bunun sebebi önceki bölümlerde anlatılan yaklaşımların farklı kombinasyonlarla savunulabilmesidir. Kusurluluk kavramının nasıl algılandığının tam olarak ortaya konulabilmesi için bu şekilde bir değerlendirme yapılmasının faydalı olacağı düşünülmüştür.

Birinci bölümde kusurluluk kavramı tanımlandıktan sonra, ikinci bölümde, kusurluluğa etki eden nedenlerin temelinde yatan düşünceler ve cezai sorumlulukla bağlantısı ele alınmıştır. Kusurluluğa etki eden nedenlerin temelinde yatan düşünceler, psikolojik ve normatif kusurluluk açısından ayrı ayrı ele alınmıştır. İlk önce failin fiili bilmesini veya istemesini engelleyen, yani psikolojik anlamda kusurluluğun oluşmamasını sağlayan nedenlere değinilmiştir. Daha sonra failin fiili bilerek ve isteyerek gerçekleştirmesine rağmen kusurlu kabul edilmesini engelleyen etmenler ele alınmıştır. Bu etmenler failin iradesini zorlamakta, bu nedenle yaptığı seçimin özgür iradesini yansıtmasını engellemektedirler. Son olarak kusurluluğu kaldıran nedenlerle cezanın amaçları arasındaki ilişki ele alınmıştır.

Çalışmanın son bölümünde, ikinci bölümde ortaya konulan ilkeler ışığında, TCK’nin “Ceza Sorumluluğunu Kaldıran veya Azaltan Nedenler” bölümünde düzenlenen nedenlerin sınıflandırılması yapılmaktadır. Bu sınıflandırmada kusurluluğa etki eden nedenlere ve hukuka uygunluk nedenlerine yer verilmiş; isnat yeteneğine etki eden nedenler ise “İsnat Edilebilirliğin Kusura Etkisi” bölümünde tartışıldığı ve failin bir niteliği olarak kabul edildiği için kapsam dışı bırakılmıştır. Bölümde önce hukuka uygunluk nedeni kavramı ve kusurluluğu kaldıran nedenlerden farkı ele alınmış, TCK’de düzenlenen hukuka uygunluk nedenlerinin neler olduğu belirtilmiştir. Daha sonra mazeret nedeni kavramı tanımlanmış ve kusurluluğu kaldıran nedenden bir farkının bulunup bulunmadığı tartışılmış, ardından TCK’de düzenlenen kusurluluğa etki eden nedenlerin neler olduğu ortaya konulmuştur.

İÇİNDEKİLER

TEŞEKKÜR5

İÇİNDEKİLER 9

KISALTMALAR LİSTESİ 15

GİRİŞ17

BİRİNCİ BÖLÜM

KUSURLULUK

I GENEL OLARAK 21

II KUSURLULUK KAVRAMINA FARKLI YAKLAŞIMLAR27

A Kusurluluğun Suçun Manevi Unsuru Olduğu Yaklaşımı  27

1 Genel Olarak 27

2 Kusurluluğun Psikolojik Anlayışı  32

a Psikolojik Anlayış  32

b Kasıt 34

i İsteme Unsuru  34

ii Bilme Unsuru 35

iii Kastın Derecelendirilebilmesi 37

c Eleştiriler  39

3 Kusurluluğun Normatif Anlayışı 40

a Ödev Kavramı  40

b Ödeve Aykırı Davranma Bilinci  41

c Ödev Normuna Uygun Davranmanın Mümkün

Olması  45

10 İçindekiler

d Kınanabilirlik 47

e Taksir 50

B Kusurluluğun Failin Cezalandırılabilmesi İçin Gerekli Bir Şart

Olduğu Yaklaşımı55

1 Haksızlık ve Kusurluluk55

2 Kusurluluğun Failin Kınanabilirliği Olduğu Düşüncesi 57

III İSNAT EDİLEBİLİRLİĞİN KUSURA ETKİSİ 61

A İsnat Yeteneği Kavramı61

B İsnat Yeteneğinin Kusurluluğun Ön Şartı Olduğu Düşüncesi 63

C İsnat Yeteneğinin Kusurluluğun Unsuru Olduğu Düşüncesi 69

D İsnat Yeteneği Olmayan Failin Suç İşleyebileceği Ancak

Kendisine Ceza Verilemeyeceği Düşüncesi72

IV KUSURLULUĞUN KAPSAMI VE SUÇ GENEL TEORİSİNDEKİ YERİ  79

V DEĞERLENDİRME 101

İKİNCİ BÖLÜM

KUSURLULUĞA ETKİ EDEN NEDENLERİN

ESASI VE SONUÇLARI

I GENEL OLARAK  113

II KUSURLULUĞUN PSİKOLOJİK ANLAYIŞI AÇISINDAN

KUSURLULUĞA ETKİ EDEN NEDENLER  119

III KUSURLULUĞUN NORMATİF ANLAYIŞI AÇISINDAN

KUSURLULUĞA ETKİ EDEN NEDENLER  122

A Tipik ve Hukuka Aykırı Fiilin Kasten Gerçekleştirilmesi122

B İradenin Zorlanması 123

C Ağırlık ve Muhakkaklık 126

D Ödeve Aykırı Davranış Sebebiyle Failin Kınanamaması

(İstenemezlik) 128

İçindekiler 11

E İstenemezliğin Belirlenmesi  134

F Değerlendirme  137

IV FAİLE CEZA VERİLMESİNDE YARAR BULUNMAMASI 143

A Genel Olarak Cezanın Amaçları  143

B Kefaret (Ödetme)  149

C Caydırma (Önleme)  154

1 Genel Olarak 154

2 Özel Önleme (Islah)  155

3 Genel Önleme (Toplumun Suçtan Korunması)  160

D Karma Teori ve Kusurluluğu Kaldıran Nedenler 166

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TÜRK CEZA KANUNU’NDA DÜZENLENEN

CEZA SORUMLULUĞUNU KALDIRAN VE

AZALTAN NEDENLERİN SINIFLANDIRILMASI

I HUKUKA UYGUNLUK NEDENLERİ- KUSURLULUĞA ETKİ EDEN

NEDENLER 177

A Hukuka Uygunluk Nedenlerinin Özellikleri 177

B Kusurluluğa Etki Eden Nedenlerden Farkları  183

C Türk Ceza Kanunu’nda Düzenlenen Hukuka Uygunluk

Nedenleri  195

II MAZERET NEDENLERİ-KUSURLULUĞA ETKİ EDEN NEDENLER 201

A Mazeret Nedenlerinin Kusurluluğu Kaldıran Nedenlerden

Farklı Olduğu Düşüncesi 201

B Mazeret Nedeni-Kusurluluğa Etki Eden Neden Ayrımının

Bulunmadığı Düşüncesi  208

C Türk Ceza Kanunu’nda Düzenlenen Kusurluluğa Etki Eden

Nedenler  212

12 İçindekiler

1 Genel Olarak 212

2 Hata214

a Kastı Kaldıran Hata (TCK m 30/1)214

b Suçun Nitelikli Hallerine İlişkin Hata (TCK m 30/2) 217

c Ceza Sorumluluğunu Kaldıran veya Azaltan

Nedenlerin Koşullarının Gerçekleştiği Hususunda

Kaçınılmaz Hata (TCK m 30/3) 219

i Hukuka Uygunluk Nedenleri Açısından 219

ii Kusurluluğu Kaldıran ve Azaltan Nedenler

Açısından225

d Hukuki Hata (TCK m 30/4) 228

3 Sınırın Aşılması235

a Ceza Sorumluluğunu Kaldıran Nedenlerde Sınırın

Kasıt Olmaksızın Aşılması (TCK m 27/1)235

b Meşru Savunmada Sınırın Mazur Görülebilir Korku

ve Telaşla Aşılması (TCK m 27/2) 238

4 Cebir ve Şiddet, Korkutma ve Tehdit (TCK m 28)243

5 Haksız Tahrik (TCK m 29) 245

6 Geçici Nedenler, Alkol veya Uyuşturucu Madde

Etkisinde Olma (TCK m 34)254

III ZORUNLULUK HALİNİN VE AMİRİN EMRİNİN YERİNE

GETİRİLMESİNİN HUKUKİ NİTELİKLERİ SORUNU 258

A Zorunluluk Hali (TCK m 25/2)258

1 Zorunluluk Halinin İkili Görünümü ve Alman Ceza

Kanunu’ndaki Düzenleme 258

2 Hukuka Uygunluk Nedeni Olarak Zorunluluk Hali 260

3 TCK’deki Zorunluluk Halinin İkili Görünümü Olduğu

Düşüncesi263

4 Zorunluluk Halinin Kusurluluğu Kaldıran Neden Olduğu

Düşüncesi ve Yargıtay’ın Görüşü 264

İçindekiler 13

B Amirin Emrinin Yerine Getirilmesi 267

1 Amirin Emrinin Yerine Getirilmesinin Şartları ve Hukuka

Uygunluk Nedeni Olan Görevin İfası 267

2 Biçimsel Denetim  269

3 İçerik Denetimi 269

4 İçerik Denetiminin Yasaklanmış Olması 271

5 Amirin Emrinin Yerine Getirilmesinin Bir Kusurluluğu

Kaldıran Neden Olduğu Düşüncesi  272

C Değerlendirme  273

SONUÇ279

KAYNAKÇA287