Türk Hukuku'nda Kök Hücrenin Patentlenmesi

Biyoteknolojik gelişmeler son dönemde tüm dünya ülkelerinde hız kazanmış ve dolayısı ile bu kavramın alt dalı olan kök hücreler de bu hızlanmadan nasibini almıştır. Diğer yandan teknolojik gelişmelerin mülkiyet hakkı kapsamında hukuki yansıması olan patent korumasının kök hücre buluşlarının patentlenmesi açısından hala tartışma konusu olduğunu söylemek mümkündür. Bu çalışmada öncelikle Amerikan Patent Sistemi ve kök hücre buluşlarının sistem içerisindeki yeri, Avrupa Patent sistemi ve kök hücre buluşlarının sistem içerisindeki yer incelen-miştir. Bulunan bilgiler ışığında Amerika’da serbest olan kök hücre ça-lışmalarının patentlenebilirliği, Avrupa’da insan embriyosundan elde edilip edilmemesine yönelik tartışmalara mahal vermiştir. Daha sonra Türkiye’de insan embriyosundan kaynaklanmayan kök hücrelerin pa-tentlenebilir olup olmamasına ilişkin herhangi bir düzenleme olmadığı belirlenmiş ve insan embriyosu tanımının da yapılmasının önemi üze-rinde durulmuştur. Düzenleme ve tanımlamanın niçin gerekli olduğu tartışılmıştır. İnsan embriyosundan elde edilmeksizin üretilen ya da in-sana dönüşmeye elverişli olmayan embriyolardan elde edilen kök hücre çalışmaları sonucunda ortaya çıkan ürün ve usullerin Türkiye mevzua-tında da düzenlenmesi ve patentlenebilir olmasına izin verilmesi ulusla-rarası mevzuat ve ülkesel gelişim anlamında faydalı görünmektedir.

Bu eserin meydana gelmesindeki destek ve katkıları için, hayattaki duruşuyla bütün öğrencilere örnek bir akademisyen olan saygıdeğer danışmanım Doç. Dr. Sibel HACIMAHMUTOĞLU’na, tüm destek kuv-vetiyle arkamda olduğunu hissettiren ve içinden çıkamadığım durumlar-da elimden tutarak bana yeniden hareket etme gücü veren sevgili eşim Serhat YILDIRIM’a, beni bugün durduğum noktaya getiren sevgili ailem Figen ve Fatih BATAK’a sonsuz teşekkürler.

ÖNSÖZ 7

İÇİNDEKİLER 9

SİMGELER VE KISALTMALAR 13

KARAR DİZİNİ 15

GİRİŞ 19

1.BÖLÜM

PATENT HAKKI VE

BİYOTEKNOLOJİK BULUŞLAR KAPSAMINDA

KÖK HÜCRE

1.1. GENEL OLARAK 23

1.2. PATENT VE PATENT HAKKI 25

1.2.1. Ürün Buluşları 28

1.2.2. Usul Buluşları 29

1.3. PATENTLENEBİLİRLİK ŞARTLARI 29

1.3.1. Genel Olarak 29

1.3.2. Yenilik 34

1.3.2.1. ABD Hukuku’nda Yenilik 34

1.3.2.2. AB ve Türk Hukuku’nda Yenilik 36

1.3.3. Buluş Basamağı 43

1.3.3.1. ABD Hukuku’nda Buluş Basamağı 43

1.3.3.2. AB ve Türk Hukuku’nda Buluş Basamağı 45

1.3.4. Sanayiye Uygulanabilirlik 53

1.3.5. Faydalılık 56

1.3.6. Patentlenemez Hallerden Olmama 59

1.4. PATENTLENEMEZ KAPSAMDA BULUŞLAR 60

1.5. BİYOTEKNOLOJİK BULUŞLAR KAPSAMINDA

KÖK HÜCRE 64

1.5.1. Genel Olarak 64

1.5.2. Biyoteknolojik Buluş 68

1.5.3. Biyoteknolojik Buluş Sayılan Ancak Patent Konusu

Olamayan Haller 70

1.5.3.1. Bitki Çeşitleri veya Hayvan Irkları ile Bitki

veya Hayvan Üretimine Yönelik Esas Olarak

Biyolojik İşlemler 70

1.5.3.2. İnsan veya Hayvan Vücuduna Uygulanacak

Teşhis Yöntemleri ile Cerrahi Yöntemler

Dâhil Tüm Tedavi Yöntemleri 72

1.5.3.3. Oluşumunun ve Gelişiminin Çeşitli

Aşamalarında İnsan Bedeni ve Bir Gen Dizisi

veya Kısmi Gen Dizisi de Dâhil Olmak Üzere

İnsan Bedeninin Öğelerinden Birinin Sadece

Keşfi 73

1.5.3.4. İnsan Klonlama İşlemleri, İnsan Eşey Hattının

Genetik Kimliğini Değiştirme İşlemleri, İnsan

Embriyosunun Sınai ya da Ticari Amaçlarla

Kullanılması, İnsan ya da Hayvanlara Önemli

Bir Tıbbi Fayda Sağlamaksızın Hayvanlara Acı

Çektirebilecek Genetik Kimlik Değiştirme

İşlemleri ve Bu İşlemler Sonucu Elde Edilen

Hayvanlar 75

1.5.4. Kök Hücre 78

1.5.4.1. Tanım 78

1.5.4.2. Kök Hücrelerin Sınıflandırılması 78

1.5.4.3. Kullanım Alanı 80

1.5.4.4. Kök Hücre Alanında Çalışmalar 82

2.BÖLÜM

AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ VE

AVRUPA BİRLİĞİ PATENT SİSTEMİ VE

KÖK HÜCRE

3.1. AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ PATENT SİSTEMİ

VE KÖK HÜCRE 85

3.1.1. Genel Olarak 85

2.1.2. ABD’de Biyoteknolojik Buluşlar 90

2.1.3. ABD’de Kök Hücre Çalışmalarının Patentlenmesi 93

2.2. AVRUPA BİRLİĞİ PATENT SİSTEMİ VE KÖK HÜCRE 96

2.2.1. Genel Olarak 96

2.2.2. AB Biyoteknolojik Buluşların Hukuki Korunmasına

İlişkin Yönerge Kapsamında Patentlenebilirlik 100

2.2.3. AB’de Biyoteknolojik Buluşlar 102

2.2.4. AB’de Kök Hücre Çalışmalarının Patentlenmesi 104

2.2.4.1. Brüstle Kararı (2011) 104

2.2.4.2. Stem Cell Kararı (2014) 110

3.BÖLÜM

TÜRK PATENT SİSTEMİ VE

KÖK HÜCRE

3.1. GENEL OLARAK 115

3.2. TÜRKİYE’DE BİYOTEKNOLOJİK BULUŞLAR 118

3.3. TÜRKİYE’DE KÖK HÜCRE ÇALIŞMALARININ

PATENTLENMESİ 121

3.4. KÖK HÜCRENİN PATENTLENEBİLİR OLMASI 127

3.4.1. Genel Olarak 127

3.4.2. Kök Hücre Çalışmalarının Patentlenmesi 130

3.4.2.1. Genel Olarak 130

3.4.2.2. İnsan Embriyosunun Kullanılması Açısından 132

3.4.2.3. İnsan Embriyosu Kullanılmasının Kişilik

Hakları Açısından Değerlendirilmesi 137

3.4.2.4. Embriyonik Olmayan Kök Hücrelerin

Kullanılması Açısından 139

3.4.3. Kök Hücre Çalışmalarının Patentlenmemesi 141

3.4.3.1. Genel Olarak 141

3.4.3.2. Dayanak Olmaması Bakımından 143

SONUÇ 147

KAYNAKÇA 153

112. Congress, “Patent Reform Act” S.23. 2011. https://www.congress. gov/bill/112th-congress/senate-bill/23/text. E.T.: 03/04/2018

Adaoğlu, H. “Avrupa Topluluğu Hukukunun Üye Ülkelerde Uygulan-masında Ulusal Mahkemeler ve Avrupa Toplulukları Adalet Diva-nı İlişkisi”, A.Ü. Avrupa Topluluğu Araştırma ve Uygulama Mer-kezi Araştırma Dizisi, Yayın No:24, 2006.

Adelman, D. E. & DeAngelis, K. L. “Patent Metrics: The Mismeasure of Innovation in the Biotech Patent Debate Arizona Legal Studies Discussion Paper No:6.” Texas Law Review. Vol 85. 2006. 1677-1749.

Akarsu, B. Felsefe Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayın-ları. 1975.

Akipek, J. G. & Akıntürk, T. Türk Medeni Hukuku Başlangıç Hüküm-leri Kişiler Hukuku. Güncelleştirilmiş 6. Bası. İstanbul: Beta Ya-yınları. 2007.

Aksu, M. Bilgisayar Programlarının Fikri Mülkiyet Hukukunda Korun-ması. İstanbul: Beta Yayıncılık. 2006

Anadolu, K. “Avrupa Birliği Adalet Divanı.” Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 11, sayı 3-4. 2003 s 357-371

Ankara Barosu. “Yüksek Mahkeme Kararları” Fikri Mülkiyet ve Reka-bet Hukuku Dergisi. Yıl: 12, Cilt 12. Sayı:2011/1. 2012. 99-104.

Aslan, E. Örgütte Kişisel Gelişim. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. 2002.

“Avrupa Birliği Antlaşması ve Avrupa Birliğinin İşleyişi Hakkında Ant-laşma” T.C. Başbakanlık Avrupa Birliği Genel Sekreterliği. Anka-ra 2011. https://www.ab.gov.tr/files/pub/antlasmalar.pdf E.T. 12/04/2019

Ayiter, N. İhtira Hukuku. Ankara: Sevinç Yayınları. 1968.

Barfield, C. Biotechnology and the Patent System, Balancing Innovation and Property Rights. Washington: The AEI Press. 2007.

Basalla, G. Teknolojinin Evrimi, Ankara: TUBİTAK Yayını 1996.

Başbakanlık Resmi Sayfası. “Lozan Sulh Muahedenamesinin Kabulüne Dair Kanun” http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.3.342.pdf E.T.: 17/04/2018

Beier, F.K. “Exclusive Rights, Statutory Licenses and Compulsory Li-censes in Patent and Utility Model Law”, IIC, C.30, S. 3. 1999

Beier, F.K. “Patent Protection and Free Market Economy”.(Protection), IIC, C.23, S2. 1992.

Bently, L & B. Sherman. Intellectual Property Law. Oxford: Ozford Press. 2004.

Bergman, K & Graff, D. G. “The global stem cell patent landscape: implications for efficient technology transfer and commercial de-velopment”. Nature Biotechnology. 2007-25.

Bhatti, A. W. “Legal Requirements for Patentability and Typical Parts of a Patent Application” WIPO 2017.

Bilim ve Teknoloji Genel Müdürlüğü “Türkiye Biyoteknoloji Stratejisi ve Eylem Planı İzleme ve Değerlendirme Raporu) 01/01/2017-30/06/2017. fi-le:///C:/Users/user/Downloads/Biyoteknoloji%20Stratejisi %20%204.%20izleme%20raporu.pdf E.T.: 17/04/2018.

Bilgin, G. L. “Kök Hücre Çalışmaları Konusundaki Etik ve Teolojik Tartışmalar Üzerinde Analitik Bir Değerlendirme”. Kelam Araş-tırmaları. 9:2. 2011 s 131-148.

Bilim ve Teknoloji Genel Müdürlüğü “Türkiye Biyoteknoloji Stratejisi ve Eylem Planı İzleme ve Değerlendirme Raporu) 01/01/2017-30/06/2017. fi-le:///C:/Users/user/Downloads/Biyoteknoloji%20Stratejisi %20%204.%20izleme%20raporu.pdf E.T.: 17/04/2018.

Birinci, Y. “Stratejik Bir Araç Olarak Patent” İktisadi Yenilik Dergisi. Siirt Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi. Cilt 1, Sayı 1. Temmuz 2013.

Birinci, Y. “Patent Korumasının Ekonomik Etkisi.” (Patent) İktisadi Ye-nilik Dergisi, C. 4, S. 3. 2017. s 67-74.

Bodewig, T. “On the Misuse of Intellectual Property Rights”, Intellectual Propoerty Right and Global Competition, Berlin, 1995.

Bonadio, E. “Biotech Patents and Morality after Brüstle Case Comment” European Intellectual Property Law. 34(7). s 433-443. 2012.

Bossung, O. Erfindung Und Patentierbarkeit Im Europäischen Patent-recht. Mitteilung Der Deutschen Patentwälte. 123. 1974.

Bresnahan, T. F. “Post-Entry Competition in the Plain Paper Copier Market,” American Economic Review 75, 1985.

Brody, B. “Devine, PE, The species and the potential principle” Bioet-hics readings and cases. New Jersey: Englewood Cliffs: Prentice Hall Inc. 1987. s 136-141.

Bureau of International Information Programs United States De-partment of State. Outline of the U.S. Legal System. 2004. http://ufdc.ufl.edu/AA00011695/00001 E.T10/04/2019.

Burillon, C. ve Dğr. “Cultured Autologous Oral Mucosal Epithelial Cell Sheet (CAOMECS) Transplantation for the Treatment of Corneal Limbal Epithelial Stem Cell Deficiency.”Investigative Opthalmo-logy & Visual Science. Sayı: 53, Yıl: 2012, s 1325-1331.

Burnham, W. Introduction to the Law and Legal System of the United States. 3rd edition. USA: West Academic Publishing. 2003.

Büyüktanır, Ö. “Türk Hukukunda İlaç Patentine Genel Bakış” Hacette-pe Hukuk Fakültesi Dergisi. Vol 2. 2. 2012. s 76-88.

Cai, H. ve Dğr. “In Vitro and in Vivo Differentiation of Induced Pluri-potent Stem Cells into Male Germ Cells.” Biochemical and Bi-ophysical Research Communications. Sayı: 433, Yıl: 2013, s 286–291.

Calvert, J. “Genomic Patent and the Utility Requirement” New Gene-tics and Society. 23:3, 2007. s 301-312.

Camcı, Ö. Marka Patent Tasarım ve Haksız Rekabet Davaları. İstanbul, Kazancı Kitap Ticaret, 1998.

Can, M. “ABD Hukukunda Sınai Mülkiyet Haklarının Korunması” Mevzuat Dergisi. Yıl:13, Sayı:154. Kasım 2010.

Chawla, H.S. “Patenting of Biological Material and Biotechnology” Journal of Intellectual Property Rights. Vol 10. 2005. s 44-51.

Cheney, K. C. “Patenability of Stem Cell research Under TRIPS: Can Morality based Exclusions Be Better Defined by Emerhing Cus-tomary International Law” Loyola of Los Angeles International and Comperative Law Review. 29(3). 2007. s 503-535.

Cole, J. H. “Patents and Copyrights: Do The Benefits Exceed The Costs?” Journal of Libertarian Studies. Vol 15. No:4. 2001. s 79-105.

Cornish, W. Llewelyn, D.& Aplin, T. Intellectual Property: Patents, Copyright, Trademarks and Allied Rights. 7. Baskı. Londra 2010.

Correa, C. M. Intellectual Property Rights, the WTO and Developing Countries. Londra: Zed Books. 2000.

Çolak, U. “Patent Hukukunda Buluşsal Adım İncelemesi” Fikri Mülki-yet Hukuku Yıllığı. Ankara: Seçkin Yayınları: 2011.

Çolak, U.’dan naklen: EWCA Civ. 82 http://www.eplawpatentblog. com/2010/February/Actavis%2020v%2020Novartis%5B1%5D.pdf.

Davidow, J. Patent Related Misconduct Issues in US Litigation. New York: Oxford University Press. 2010.

Devlet Planlama Teşkilatı. “VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı”, Biyotek-noloji Özel İhtisas Komisyonu: Ulusal Moleküler Biyoloji Modern Biyoteknoloji ve Biyogüvenlik Raporu, Ankara. 2000.

Digiusto, D. ve Dğr. “Development of Hematopoietic Stem Cell Based Gene Therapy for HIV-1 Infection: Considerations for Proof of Concept Studies and Translation to Standard Medical Practice.” Viruses. Sayı: 5, Yıl: 2013, s 2898–2919.

Doğan, M. D. Büyük Türkçe Sözlük. 11. Baskı. İstanbul. 1996.

Dural, M. & S, Sarı. Türk Özel Hukuku Cilt I. 5. Bası. İstanbul: Filiz Kitabevi. 2010.

Elias, S. & Stim, R. Patent, Copyright & Trademark_An Intellectual Property Desk Reference. Nolo. 2004.

Elitaş, C & Yıldız, F & Üç, M. “Muhasebe Biliminin Çevresi: Anglo Sakson ve Kıta Avrupa Karşılaştırması” Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Vol 11, No 2. 2011. s 1-18.

Elizabeth S W, New PTO Guidelines to Affect Biotech Inventions, NAT’L L.J., Feb. 5, 2001.

Engelhart, H. T. “The Foundation of Bioethics” New York: Oxford University Press. 1986.

Eser, V. “Modern Biyoteknolojideki Gelişmelerin Işığı Altında Dünya ve Türkiye’de Tarım” Küreselleşme Sürecinde Biyoteknoloji ve Biyogüvenlik Sempozyum Bildirileri. Ankara:23-24 Ekim 2000.

Erbaş, H. Türkiye’de Biyoteknoloji ve Toplumsal Kesimler: Profesyo-neller, Kentsel Tüketiciler ve Köylüler. Ankara: Ankara Üniversi-tesi Biyoteknoloji Enstitüsü Yayınları. No:4. 2008.

Erdem, B.B. Patent Hakkının Korunmasına ve Patent Hakkına İlişkin Sözleşmelere Uygulanacak Olan Hukuk. İstanbul, 2000.

European Patent Office Resmi Sayfası. “Guide for Applicants: How to get a European Patent”. “Invention” https://www.epo.org/applying/european/ Guide-for-applicants/html/e/ga_b_i.html E.T.: 08/04/2018.

Findlay, J.K. ve Dğr. “Human Embryo: A Bological Definition” Hu-man Reproduction. Vol 22, No 4. 2007. s 905-911.

Fisher, M. Fundamentals of Patent Law- Interpretation and Scope of Protection. UK: Hart Publishing. 2007.

Fletcher, J. “Indicators of Humanhood: A Tentative Profile of Man.” Hastings Center Report. Vol:2, Number 5, 1972.

Foster, N. Foster on Community Law. 2nd Edition. Oxford University Press. 2009.

Fukuyama, F. İnsan Ötesi Geleceğimiz Biyoteknoloji Devriminin So-nuçları, Ankara: ODTÜ Yayıncılık, Çev. Çiğdem Aksoy 2003.

Gervais, D. The TRIPS Agreement, Drafting history and Analysis. UK: Sweet and Maxwell. 2012.

Goldstein, G. ve ark. “Transplantation and Other Uses of Human Um-bilical Cord Blood and Stem Cells.” Current Pharmaceutical De-sign. Sayı: 13, Yıl: 2007, s 1363–1373.

Gözler, K. Hukuka Giriş. 5. Baskı. Bursa: Ekin Yayınları. 2008.

Green, J & Scotchmer, S. “Novelty and Disclosure in Patent Law” Rand Journal of Economics. Vol 21. N 1. s 131-146.

Guellec, D & de la Potterie, B. P. The Economics of theEuropean Pa-tent System, IP Policy for Innovatio and Competition. New York: Oxford University Press. 2007.

Gündüz, O. Anglo-Amerikan Hukuku Işığında Medeni Yargılama Hu-kukunda Dava Yönetimi. Ankara: Yetkin Yayınları. 2009.

Güneş, İ. Sınai Mülkiyet Kanunu Işığında Uygulamalı Patent ve Faydalı Model Hukuku. 2. Baskı. Ankara: Seçkin Yayınevi. 2019.

Gürten, K. “Roma Hukuku ve İngiliz Hukuku’na Karşılaştırmalı Bir Bakış” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 65(1). 2016. s 183-197.

Hakenberg, W. Europarecht, Verlag Franz Vahlen, 5. Augflage. Müchen 2010.

Hanson, C. ve Dğr. “Transplantation of Human Embryonic Stem Cells onto a Partially Wounded Human Corneain Vitro.” Acta Ophthal-mologica. Sayı: 91, Yıl: 2012, s 127–130.

Harris J ““Goodbye Dolly?” The ethics of human cloning.” Journal of Medical Ethics Vol:23 1997. s 353-360.

Hirsch, E. Fikri ve Sınai Hasklar, Ankara: Ar Basımevi, 1948.

Hui, H., Hu, M., Zhao, X., Tang, Y. Stem Cells: General Features and Characteristics, Stem Cells in Clinic and Research, Intech Yayınla-rı. 2011.

Hübel, A &Schelmelcher, T & Storz, U. Biopatent Law-Patent Strate-gies and Patent Management. Hiedelberg: Springer. 2012.

Ilic, D. ve Polak, J. M. “Stem Cells in Regenerative Medicine: Introduc-tion.” British Medical Bulletin, Sayı: 98, Yıl: 2011, s 117–126.

Jiang, J. ve Dğr. “Transplantation of Autologous Bone Marrow-Derived Mesenchymal Stem Cells for Traumatic Brain Injury.” Neural Regeneration Research. Sayı: 7, Yıl: 2012, s 46–53.

Kang, K.S. ve ark. “A 37-Year-Old Spinal Cord-Injured Female Patient, Transplanted of Multipotent Stem Cells from Human UC Blood, with Improved Sensory Perception and Mobility, Both Functio-nally and Morphologically: a Case Study.” Cytotherapy. Sayı: 7, Yıl: 2005, s 368–373.

Kansu, E. “Kök hücre biyolojisi ve plastisitesinde güncel kavramlar”. Hacettepe Tıp Dergisi. 2005-36.

Karahan, S. & Suluk, C & Saraç, T ve T. Nal. Fikri Mülkiyet Huku-kunun Esasları.3. Bası Ankara: Seçkin Yayınları. 2012.

Karlıdağ, G. “Biyoteknoloji Patentleri ve Organik Tarım” Fikri Mülki-yet Hukuku Yıllığı. Ankara: Yetkin Yayınları. 2012. s 217-290.

Kaya, A. “Türk Hukukunda Patentten Doğan Haklar” İÜHFM, Prof. Dr. Orhan Münir Çağıl’a Armağan Sayısı, İstanbul, 1997.

Kayatekin, D. Patentin Hükümsüzlüğü. 1. Bası. İstanbul, Oniki Levha Yayıncılık. 2013.

Kefi, S “Modern Biyoteknoloji ve Biyogüvenlik”, Küreselleşme Süre-cinde Biyoteknoloji ve Biyogüvenlik Sempozyumu, 23-24 Ekim 2000, Ankara. 2000.

Keklikoğlu, N. “Somatik Hücre Nucleus Aktarımı-I Yöntem”. Der-gipark. (https://dergipark.org.tr/download/article-file/93605 E.T. 21/04/2019) s 55-58.

Kiefer, B. I. “Rekombinant DNA: Yol Açtığı Tartışmalar, Sahip Olduğu Gizligüçler”, Weselyan Sempozyumu, Biyoteknoloji, Genetik Mühendisliği ve İnsan Geleceği, iç. Ankara: V Yayınları, Çev. Erthan Göksel ve Alâedin Şenel. 1987.

Kıymaz, T. & M. Tarakçıoğlu. “Biyoteknoloji Alanındaki Gelişmelerin Yansımaları ve Türkiye’nin Politika Seçenekleri” Kalkınma Ba-kanlığı Resmi Sayfası. s 235-242.

Kolankaya, N. “Biyoteknolojiye Bir Bakış”, Küreselleşme Sürecinde Biyoteknoloji ve Biyogüvenlik Sempozyum Bildirileri. Ankara:23-24 Ekim 2000.

Köse, M. T. “Açış Konuşması” Patent Sistemleri ve Patent Ofis Organi-zasyonları Uluslararası Sempozyumu. Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırmaları Enstitüsü. 1992. s XVII-XX.

Kuşçu, L. & Sezer, A. D. “Gen Tedavisi İçin Tasarlanan ve Patent Baş-vurusu Yapılan Farmasötiklerin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi” Marmara Pharmaceutical Journal. Vol. 20. 2016. s 52-63.

Kültür ve Turizm Bakanlığı Telif Hakları Genel Müdürlüğü Resmi Sayfası. “Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO). http://www.telifhaklari.gov.tr/Dunya-Fikri-Mulkiyet-Orgutu-WIPOOMPI E.T.: 17/04/2018.

Kültür ve Turizm Bakanlığı Telif Hakları Genel Müdürlüğü Resmi Sayfası. “Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Anlaşması (TRIPS). http://www.telifhaklari.gov.tr/Ticaretle-Baglantili-Fikri-Mulkiyet-Anlasmasi- TRIPS E.T.: 17/04/2018.

Langinier, C & Moschini, G. “The Economics of Patents: An Over-view” Working Paper for Center For Agricultural and Rural Deve-lopment. Iowa State University. 2002.

Laurie, G. “Patenting Stemm Cells of Human Origin” University of Endiburgh. 2003. https://www.era.lib.ed.ac.uk/bitstream/handle/1842/ 2442/patentingstemcellsofhumanorigin.pdf?sequence=1&isAllowed=y E. T. 12/04/2019.

Legal Research Service for the Boards of Appeal. Case Law of the Boards of Appeal of the European Patent Office. 4th Edition. 2001.

Lerner, J. “The Importance of Patent Scope: An Empirical Analysis”. RAND Journal of Economics 25 (2): 1994. s 319–33.

Levent, Y. “Biyoteknolojik Buluşlar (Soru ve Cevaplarla) Ankara Baro-su Fikri Mülkiyet ve Rekabet Hukuku Dergisi. Sayı:2004/1. 2004. s 41-66.

Marei, H. E. ve Dğr. “Genetically Unmatched Human IPSC and ESC Exhibit Equivalent Gene Expression and Neuronal Differentiation Potential.” Scientific Reports. Sayı: 7, Yıl: 2017, s 1-13.

Markenisis, B.S. The Coming Together of the Common Law and the Civil Law: The Clifford Chance Millenium Lectures, Oxford:Hart Publishing. 2000

Matthews, D. Globalising Intellectual Property, The TRIPS Agreement. New York: Routledge. 2002.

Mehta, M.D & J.J Gair. “Social, Political, Legal And Ethical Areas of Inquiry in Biotechnology and Genetic Engineering” Technology in Society. 23/2. s 241-264.

Miller R & H. M. Davis. Intellectual Property Patents, Trademarks and Copyright. 6th edition. Minnesota: USA. West Academic Publis-hing. 2018.

Mishra, U. Three Tests of Patentability. From the Selected Works of Umakant Mishra. 2006. file:///C:/Users/user/Downloads/fulltext_ stamped.pdf E.T. 11/04/2019.

Moran, N. “European Court Bans Embryonic Stem Cell Patents” Nature Biotechnology. 29(12).. 2011 s 1057-1059.

Nalebuff, B.J. & Brandenburger, A.M. “Co‐opetition: Competitive and cooperative business strategies for the digital economy”, Strategy & Leadership, Vol. 25 Issue: 6, 1997. s 28-33.

Nart, S. “Rekabetin Korunması Kapsamında Fikri ve Sınai Hakların Sınırları” Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü Der-gisi. C. 11, S. 1. 2009. s 113-146.

National Bioethics Advisory Commission. “Ethical Issues in Human Stem Cell Research” Vol III. Rockville: Maryland. 2000. https://bioethicsarchive. georgetown.edu/nbac/stemcell3.pdf E.T.: 25/05/2018.

Nordberg, A & Minssen, T. “A “Ray of Hope” for European Stem Cell Patents or “Out of the Smog into the Fog”? An Analysis of Recent European Case Law and How it Compares to the US” Max Planck Institute for Innovation and Competition, Munich s 138-177. 2016.

North, D. Structure and Change in Economic History. New York: Nor-ton. 1981.

Noyan, E. Patent Hukuku. 3. Baskı. Ankara: Adalet Yayınevi. 2015.

Odman Boztosun, N. A. Fikri Mülkiyet Hukuku ile Rekabet Hukuku-nun Teknolojik Yeniliklerin Teşvikindeki Rolü. 1. Baskı. Ankara: Seçkin Yayıncılık. 2002.

O’donoghue, K. ve Fisk, N.M. “Fetal Stem Cells.” Best Practice & Re-search Clinical Obstetrics & Gynaecology. Sayı: 18, Yıl: 2004, s 853–875.

Oğuzman, K. & N. Barlas. Medeni Hukuk. 15. Bası. İstanbul: Vedat Kitapçılık. 2008.

Okat, T. “Amerika Birleşik Devletleri Patent Mevzuatındaki Değişiklik-ler ve Etkileri” Fikri Mülkiyet Hukuku Yıllığı. Ankara: Yetkin Ya-yınları. 2011. s 335-346.

Ortan, A. N.’den Naklen “Beier, F..K “Die Bedeutung des Patentsys-tem für den technischen, wirtschaflichen und sozialen Fortschritt; GRUR Int, 1979 sf 230 vdm” “Avrupa Patent Sistemi Açısından Türk Patent Hukuku’nun Durumu” Patent Sistemleri ve Patent Ofis Organizasyonları Uluslararası Sempozyumu. Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırmaları Enstitüsü. 1992. s 137-150.

Özbudun, E. Türk Anayasa Hukuku. 10. Bası. Ankara: Yetkin Yayınla-rı. 2009.

Özdemir, A. “Kamu Düzeni ve Kamu Güvenliği Kavramlarına Analitik Bir Yaklaşım” International Journal Of Legal Progress. Vol 2, N 2, 2016. s 78-115.

Özgen, Ö & Emiroğlu, H. & Yıldız, M. & Taş, A. S. & Purutçuoğlu, E. “Tüketiciler ve Modern Biyoteknoloji: Model Yaklaşımlar.” Ankara Üniversitesi Biyoteknoloji Enstitüsü Yayınları. No:1. An-kara. 2007.

Özsunay, E., Medeni Hukuka Giriş. 5. Bası. İstanbul: İstanbul Üniversi-tesi Hukuk Fakültesi Yayınları.1986.

Öztürk, Ö. Türk Patent Hukukunda Patent Verilebilirlik Şartları. İstan-bul: Vedat Kitapçılık. 2008.

Pakdemir, N. Gen’etik Devrim, İstanbul:Su Yayınları.2000.

Pappas, J.J. ve Yang, P.C. “Human ESC vs. IPSC - Pros and Cons.” Journal of Cardiovascular Translational Research. Sayı: 1, Yıl: 2008, s 96–99.

Parekkadan, B & M. Yarmush. “Stem Cell Bioengineering”. Methods in Engineering. 1st edition. USA: Artech House. 2009.

Pazarcı, H. Uluslararası Hukuk. Gözden Geçirilmiş 17. Bası. Ankara: Turhan Kitabevi. 2018.

PEM. Patent ve Marka Vekilliği Sınavı Hazırlık Kitabı. Ankara: Elma Yayıncılık. 2015.

Phillips, J & A, Firth. Introduction to Intellectual Property Law. 4. Bası. Londra. Butterworths; 2001.

Ptaszek, L.M. ve Dğr. “Towards Regenerative Therapy for Cardiac Disease.” The Lancet. Sayı: 379, Yıl: 2012, s 933–942.

Reich, L. S “Research, Patents, and the Struggle to Control Radio,” Bu-siness History Review 51. 1977, s. 208–235.

Ricarda, D. The Principles of Political Economy and Taxation, Londra: Eveyman’s, 1965.

Richards, M. ve ark. “Comparative Evaluation of Different in Vitro Systems That Stimulate Germ Cell Differentiation in Human Embryonic Stem Cells.” Fertility and Sterility. Sayı: 93, Yıl: 2010, s 986–994.

Saki, N. ve Dğr. “Adverse Effect of High Glucose Concentration on Stem Cell Therapy.” International Journal of Hematology-Oncology and Stem Cell Research. Sayı: 7, Yıl: 2013, s 34–40.

Saraç, T. Patentten Doğan Hakka Tecavüz ve Hakkın Korunması. 1. Bası. Ankara: Seçkin Yayınları. 2003.

Sarıca, E. Patent Hukukunda Farmasötik Buluşların Korunması. İstan-bul: Vedat Kitapçılık. 2015.

Schlesinger, E. “Amerika Birleşik Devletlerinde Buluşun Tarihçesi” Beyaz Nokta Gelişim Vakfı Düşünce Notu. Mart 1997. 5. Sayı. Özgür Erkin tarafından çevrilmiştir. http://beyaznokta.org.tr/cms/images/dusunce %20notlar%C4%B1%20ABD%20BULUSUN%20TARIHCESI.pdf E.T.: 03/04/2018.

Sezgin Huysal, A. İlaç Patenti. İstanbul: Vedat Kitapçılık. 2010.

Sherman, C.P. “The Romanization of English Law” The Yale Law Jo-urnal. 23(4). 1914., s 318-329.

Shi, Y. ve ark. “Induced Pluripotent Stem Cell Technology: a Decade of Progress.”Nature Reviews Drug Discovery. Sayı: 16, Yıl: 2016, s 115–130.

Si, J. ve ark. “Perinatal Stem Cells: A Promising Cell Resource for Tis-sue Engineering of Craniofacial Bone.” World Journal of Stem Cells. Sayı: 7, Yıl: 2015, s 149-159.

Stazi, P. “Comment on ‘International Stem Cell’: The EU Court of Justi-ce Revisits the Patentability of Processes fort he Production of Human Stem Cells – The Decision in International Stem Cell Cor-poration.” Mack Planck Institute for Innovation and Competition. Munich. s 740-748. 2015.

Şehirali, F. H. Patent Hakkının Korunması. Ankara: Turhan Yayınevi. 1998.

Şehirali Çelik, F. H. “Avrupa Birliği’nde Yeknesak Patent Sistemi: Bir Rüya Gerçek mi Oluyor?” (Yeknesak) Fikri Mülkiyet Yıllığı. 2012. s 129-178.

Spruson and Ferguson Patent and Trademark Attorneys, Biotechno-logy Intellectual Property Manual – Commonwealth of Australia. Dept. of Education, Training and Youth Affairs, Biotechnology Australia, NHMRC. 2001.

Srinavas, R. “Industrial Applicability/Utiliy” Guide to Pharmaceutical Patents Vol 1, 2008. s 81-108.

Stanley, L. “The Future of Inventive Sep in Patent Law” Singapore Academy of Law Journal. Vol 24. 2012. s 599-633.

Sterckx S & Cockbain J. “Assessing the morality of the commercial exploitation of inventions concerning uses of human embryos and the relevance of moral complicity: comments on the EPO’s Warf Decision”. SCRIPTed, vol 7, issues 1,. 2010. s 83–103.

Şimşek, Ş. & Akın, B. Teknoloji Yönetimi ve Örgütsel Değişim, İstan-bul:Çizgi Yayınevi. 2003.

Tachibana, M. Ve Dğr. “Human Embryonic Stem Cells Derived by Somatic Cell Nuclear Transfer” Cell 153. 2013 s 1228-1238.

Tamer, A. Patent ve Faydalı Model Hakkına Aykırılığın Sonuçları. An-kara: Bilge Yayınevi. 2013.

Teece, D. J. “Research Directions for Knowledge Management”. Cali-fornia Management Review, 40(3), 1998. s 289–292.

Tekinalp, Ü. Fikri Mülkiyet Hukuku. Genişletilmiş ve Güncelleştirilmiş 5. Bası. İstanbul: Vedat Kitapçılık. 2012.

Tekinalp Ü.’den naklen: Feldges, Joachim “Zur Übersetzung der Bio-technologie-Richtlinie, GRUR, 977 vdm.

Thiele, A.; Europarecht, Niederle Media, 8. Auflage, 2011.

Thomson, J. A ve Dğr. “Embryonic Stem Cell Lines Derived from Hu-man Blastocysts.” Science. Sayı: 282, Yıl: 1998, s 1145–1147.

Title 35 of the US Code. Cornell Law School Resmi Sitesi. https://www.law. cornell.edu/uscode/text/35/part-II/chapter-10 E.T.:03/04/2018

Topuz, İ. “Avrupa Birliği Adalet Divanının Yapısı, İşleyişi ve Baktığı Davalar” Danıştay Dergisi. Sayı: 134. Yıl:2013. S 9-42.

Tuch, E.B. “Stem cells: A clinical update”. Australian Family Physician. Sayı: 35 Yıl: 2006, s 719-21.

Tunç, H. “Bir Yenilik Göstergesi Olarak Patent ve Türkiye Patent Per-formansı” Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-sü İktisat Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2008.

Türk Patent ve Marka Kurumu Resmi Sayfası “Avrupa Patent Söz-leşmesi”. http://www.turkpatent.gov.tr/TURKPATENT/resources/temp/5382CB06-D0EE-4313-9E26-33301F89658C.pdf Erşim tarihi: 08/04/2018.

Türk Patent Enstitüsü Resmi Sayfası. “EPC Avrupa Patenti Başvuru Kılavuzu” “How to get a European Patent” kılavuzunun Türkçe çeviri metni. http://www.turkpatent.gov.tr/TURKPATENT/resources/temp/9F558938-D1AA-4F3C-B66B-08C3E3995519.pdf;jsessionid=DC1251E309AB 6D449F19978971899086 E.T.: 08/04/2018.

Türk Patent Enstitüsü Resmi Sayfası. “Sınai Mülkiyet Kanun Tasarısı Taslağı Genel Gerekçe ve Madde Gerekçeleri”. http://www.turkpatent. gov.tr/TURKPATENT/resources/temp/D386475F-DF3B-4446-86EB-14B783211D78.pdf E.T.: 28/03/2018.

TÜSİAD. “Uluslararası Rekabet Stratejileri: Biyoteknoloji” Tüsiad Yayı-nı. No:12/289. İstanbul. 2000.

Ünal, O. “Patent Hukukunda İstemler” İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ekonomi Hukuku Yüksek Lisans Tezi. 2007.

Yasaman, H. Fikri ve Sınai Mülkiyet Hukuku (Fikir ve Sanat Eserleri Endüstriyel Tasarımlar Patentler ile İlgili Makaleler Hukuki Müta-laalar Bilirkişi Raporları). İstanbul: Vedat Kitapçılık, 2006

Yen, A. H. H. ve Sharpe P.T. “Stem Cells and Tooth Tissue Enginee-ring.” Cell and Tissue Research. Sayı:331, Yıl: 2007, s 359–372.

Yosupov, N. ve ark. “Mobilization, Isolation and Characterization of Stem Cells from Peripheral Blood: a Systematic Review.” Journal of Oral and Maxillofacial Research. Sayı: 8, Yıl: 2017, s 1-13.

Yurtsever, Ş. Patentin Hukuki ve Cezai Korunması ile İlgili Mevzuat. 2. Bası. Ankara: Adalet Yayınları. 2005.

Van Overwalle, G. Gene Patents and Collobrative Licensing Models, Patent Pools, Clearinghouses, Open Source Models and Liability Regimes. Cambridge: Cambridge University Press. 2009.

Vastag, B. “Stem Cells Step Closer to the Clinic.” Jama. Sayı: 285, Yıl: 2001.

Viens A.M. “Morality provisions in law concerning the commercializa-tion of human embryos and stem cells”. In: Plomer A, Torremans P (eds) Embryonic Stem Cell Patents. OUP, Oxford, s 85-117. 2009.

Weatherhill, S. Cases & Materials on EU Law. 9th Edition. Oxford University Press. 2010.

Wilmut, I. “Consternation and Confusion following EU Patent Judge-ment” Cell Stem Cell. 9. 2001.