Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Yargılamada Kullandığı Yöntem, İlke ve Usuller

TEŞEKKÜR ................................................................................................................. 7

İÇİNDEKİLER.............................................................................................................. 9

KISALTMALAR......................................................................................................... 15

GİRİŞ ...............................................................................................................17

I. AVRUPA KONSEYİ’NİN KURULUŞU VE ÜYELERİ.......................................... 19

II. AVRUPA KONSEYİ’NİN RESMÎ DİLLERİ, MERKEZİ VE BAYRAĞI.................... 21

III. AVRUPA KONSEYİ’NİN TEMEL ORGANLARI................................................ 22

IV. AVRUPAKONSEYİ’NİNAMAÇLARINDANBİRİ: İNSANHAKLARI İLE

TEMELÖZGÜRLÜKLERİ KORUMAKVEGELİŞTİRMEK..................................... 23

AVRUPA KONSEYİ TACININ MÜCEVHERİ: AVRUPA İNSAN HAKLARI

SÖZLEŞMESİ ....................................................................................................27

I. SÖZLEŞME’NİN OLUŞUMU VE TÜRKİYE’NİN SÖZLEŞME’YE TARAF

OLMASI...................................................................................................... 27

II. SÖZLEŞME’NİN KAPSAMI........................................................................... 28

SÖZLEŞME’NİN DENETİM MEKANİZMASI .........................................................31

I. KISA BİR TARİHÇE: DENETİM MEKANİZMASININ GELİŞİM SÜRECİ............. 31

II. DENETİM MEKANİZMASININ BUGÜNKÜ YAPISI VE İŞLEYİŞİ....................... 36

A. Yargıçların Sayısı, Nitelikleri ve Seçimi................................................. 36

B. Mahkemenin İdari Birimleri................................................................. 37

1. Mahkeme Genel Kurulu (the Plenary Court).................................. 37

2. Mahkeme Başkanlığı (Presidency of the Court)............................. 38

3. Bölümler (Sections)........................................................................ 39

4. Başkanlık Kurulu (Bureau).............................................................. 39

5. Yazı İşleri Müdürlüğü (the Registry)............................................... 40

C. Mahkemenin Yargısal Birimleri............................................................ 40

1. Tek Yargıç Düzeni (Single-Judge Formation) .................................. 41

2. Komite (Committee) ...................................................................... 41

3. Daire (Chamber)............................................................................. 41

4. Büyük Daire (Grand Chamber) ....................................................... 42

5. Büyük Daire Kurulları ..................................................................... 43

10 İçindekiler

SÖZLEŞME’NİN 1. MADDESİ: AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİNİN

YETKİSİ VE TARAFLARIN POZİTİF YÜKÜMLÜLÜĞÜ ............................................45

I. MAHKEMENİN YER YÖNÜNDEN YETKİSİ (RATIONE LOCI).......................... 45

II. MAHKEMENİN KİŞİ YÖNÜNDEN YETKİSİ (RATIONE PERSONAE) ................ 50

A. Şikâyetçi Açısından: Mahkemeye Kimler Başvurabilir? ....................... 50

1. Devlet Başvurusu: Devletlerarası Davalar (Inter-State Cases) ....... 50

a. Devlet başvurularına dair veriler.............................................. 53

b. Devletlerin üçüncü taraf sıfatıyla davaya katılması.................. 55

2. Bireysel Başvurular (Individual Applications)................................. 57

a. Bireysel başvuruda bulunabilecekler ....................................... 58

(1) Gerçek kişiler (persons) .................................................... 58

(2) Hükümet dışı kuruluşlar (non-governmental

organisations) ................................................................... 60

(3) Tüzel kişiliği olmayan kişi grupları (group of

individuals)........................................................................ 62

b. Mağdur (victim) kavramı.......................................................... 63

(1) Doğrudan mağdur (direct victim) ..................................... 63

(2) Dolaylı mağdur (indirect victim) ....................................... 64

(3) Potansiyel mağdur (potential victim)................................ 64

(4) Mağdurun ölümü .............................................................. 65

B. Başvurunun Karşı Tarafı: Sözleşmeci Devletler ................................... 67

1. Taraf Devletlerin Negatif Yükümlülüğü (Negative Obligation) ...... 67

2. Taraf Devletlerin Pozitif Yükümlülüğü (Positive Obligation).......... 68

3. Pozitif Yükümlülüğün Bir Sonucu: Sözleşme’nin Yatay Etkisi

(Horizontal Effect of the Convention/Drittwirkung)...................... 72

III. MAHKEMENİN KONU YÖNÜNDEN YETKİSİ (RATIONE MATERIAE)............. 74

IV. KONU YÖNÜNDEN YETKİYLE İLİŞKİLİ ÖZEL BİR DURUM:

OLAĞANÜSTÜ HÂLLERDE YÜKÜMLÜLÜKLERİ ASKIYA

ALMA/AZALTMA (DEROGATION IN TIME OF EMERGENCY)....................... 78

A. Yükümlülükleri Askıya Alma Koşulları.................................................. 79

1. Savaş veya Ulusun Yaşamını Tehdit Eden Başka Bir Genel

Tehlikenin Varlığı (war or other public emergency

threatening the life of the nation)................................................. 80

2. Önlemlerin Durumun Kesinlikle Gerektirdiği Ölçüde Olması

(measures strictly required by the exigencies of the situation) ........... 81

3. Alınan Tedbirlerin Uluslararası Hukuktan Doğan Başka

Yükümlülüklere Aykırı Olmaması (such measures are not

ınconsistent with its other obligations under ınternational law) ......... 83

İçindekiler 11

B. Askıya Alınamayacak Haklar (Non-Derogable Rights).......................... 84

C. Uyulması Gereken Usule İlişkin Yükümlülükler (the Notification

Requirements) ..................................................................................... 86

V. MAHKEMENİN ZAMAN YÖNÜNDEN YETKİSİ (RATIONE TEMPORIS) .......... 87

MAHKEMEYE BAŞVURU VE BAŞVURULARIN İNCELENME USULÜ......................91

I. DEVLETLERARASI BAŞVURU VE İNCELEME USULÜ..................................... 92

II. BİREYSEL BAŞVURU VE İNCELEME USULÜ ................................................. 94

A. Başvuru Formunun Doldurulması........................................................ 94

B. Başvuruların Karar Verilmek Üzere İlgili Birimlere Gönderilmesi ........ 96

1. Tek Yargıç Önünde Uygulanan Usul ............................................... 97

2. Komite Önünde Uygulanan Usul.................................................... 98

3. Daire Önünde Uygulanan Usul....................................................... 99

a. Kabul edilebilirlik incelemesinde uygulanan usul..................... 99

b. Esas incelemesinde uygulanan usul ....................................... 101

4. Büyük Daire Önünde Uygulanan Usul.......................................... 102

III. GEÇİCİ TEDBİR (INTERIM MEASURES) TALEBİ VE İNCELEME USULÜ ........ 103

a. Koşulları.................................................................................. 104

b. Gerekli Bilgiler ........................................................................ 105

c. İletilme Usulü ......................................................................... 105

KABUL EDİLEBİLİRLİK İNCELEMESİ (EXAMINATION OF ADMISSIBILITY)........... 111

I. DEVLETLERARASI VE BİREYSEL BAŞVURULAR İÇİN ORTAK KOŞULLAR ..... 111

A. Başvurunun Sözleşme İle Bağdaşır Nitelikte Olması.......................... 111

B. İç Hukuk Yollarının Tüketilmesi.......................................................... 112

C. Başvurunun 6 Aylık Süre İçinde Yapılması ......................................... 120

II. BİREYSEL BAŞVURULAR İÇİN ARANAN DİĞER KOŞULLAR......................... 122

A. Başvurucunun Kimliğinin Belli Olması ............................................... 122

B. Başvurunun Daha Önce Mahkeme Tarafından İncelenmiş Bir

Başvuru ile Esas İtibariyle Aynı Olmaması ......................................... 124

C. Başvurunun Uluslararası Diğer Bir Soruşturma veya Çözüm

Merciine Daha Önce Sunulan Meseleyle Esas İtibariyle Aynı

Olmaması........................................................................................... 125

D. Başvuru Hakkının Kötüye Kullanılmaması.......................................... 127

E. Başvurunun Açıkça Dayanaktan Yoksun Olmaması ........................... 129

F. Başvurucunun Önemli Bir Dezavantaj Yaşaması................................ 133

12 İçindekiler

ESAS İNCELEMESİ (EXAMINATION OF MERITS)...............................................139

I. MAHKEMENİN ESAS DENETİMDE KULLANDIĞI YORUM YÖNTEMLERİ

VE İLKELER............................................................................................... 139

A. Lafzi Yorum (Textualism) ................................................................... 142

B. Sübjektif Amaçsal Yorum (Intentionalism) ........................................ 147

C. Yaşayan Belge Doktrini (the Living Instrument Doctrine):

Dinamik ve Gelişimci Yorum Anlayışı (Dynamic and Evolutive

Approach).......................................................................................... 149

D. Özerk/Otonom Kavramlar Doktrini (Autonomous Concepts

Doctrine)............................................................................................ 153

E. Üç Aşamalı Test (The Three-Part/Triple Test) ................................... 156

1. Müdahalenin Yasayla Öngörülmesi (Prescribed by Law/in

Accordance with the Law): Yasallık.............................................. 158

2. Meşru Amaç (Legitimate Aim) ..................................................... 161

3. Demokratik Bir Toplumda Gereklilik (Necessary in a

Democratic Society)..................................................................... 165

a. Demokratik toplum (Democratic society).............................. 166

b. Gereklilik (Necesity) ............................................................... 168

(1) Zorlayıcı bir toplumsal ihtiyaç (a pressing social

need)............................................................................... 169

(2) Orantılılık (proportionality)............................................. 171

F. Takdir Marjı Doktrini (Margin of Appreciation Doctrine).................. 176

1. Terim Sorunu ............................................................................... 176

2. Doktrinin Dayandığı İlkeler .......................................................... 178

a. Taraf Devletlerin egemenliğine saygı ..................................... 178

b. İkincillik (subsidiarity) ilkesi.................................................... 179

c. Kültürel farklılıklara saygı ilkesi .............................................. 181

3. Takdir Marjı Doktrininin İçtihadi Kökleri...................................... 186

4. Marjın Genişliğinin Tespitinde Kullanılan Ölçütler....................... 188

a. Hakkın niteliği ve ilgili kişi için önemi ..................................... 189

b. Müdahalenin niteliği ve müdahale ile ulaşılmak istenen

amaç....................................................................................... 191

c. Avrupa konsensüsü (European consensus)............................ 192

II. MAHKEMENİN ESAS DENETİMİNDE KULLANDIĞI BAZI ÖZEL USULLER.... 193

A. Pilot Karar Usulü (Pilot Judgment Procedure)................................... 193

1. Pilot Karar Usulünün Gelişim Süreci ............................................ 194

2. İlk Pilot Karar: Broniowski v. Poland ............................................ 196

3. Uygulamadan Mevzuata: İç Tüzük Değişikliği .............................. 198

İçindekiler 13

4. Pilot Karar Usulünün İşleyişi ve Kararın Ayırt Edici Özellikleri...... 198

5. Pilot Kararların İcrası.................................................................... 202

a. Taraf Devlet’in pilot kararı etkili bir şekilde uygulaması ........ 203

b. Taraf Devlet’in pilot kararın gereklerini etkili bir biçimde

yerine getirmemesi ................................................................ 204

6. Yarı Pilot Karar (Quasi/Semi Pilot Judgment)............................... 207

B. Dostane Çözüm Usulü (Friendly Settlements)................................... 209

1. Anlaşmaya Varılması .................................................................... 211

2. Anlaşmanın Mahkeme Tarafından Kabul Edilmemesi ................. 212

3. Teklifin Başvurucu Tarafından Reddedilmesi ve Tek Taraflı

Deklarasyon ................................................................................. 213

MAHKEME KARARLARI .................................................................................. 215

I. KABUL EDİLEBİLİRLİĞE İLİŞKİN KARARLAR ............................................... 215

II. ESASA İLİŞKİN KARARLAR......................................................................... 216

III. ADİL TAZMİN KARARLARI (JUST SATISFACTION)...................................... 217

IV. KAYITTAN DÜŞÜRME KARARLARI (STRIKING OUT APPLICATIONS) .......... 222

A. Başvuru Sahibi Davasını Takip Etme Niyetinde Değilse ..................... 223

B. İhtilaf Çözümlenmişse........................................................................ 223

C. Başvurunun İncelenmesinin Sürdürülmesi İçin Haklı Bir Neden

Yoksa.................................................................................................. 224

V. YORUM KARARLARI (INTERPRETATION OF JUDGMENTS)........................ 226

VI. GÖZDEN GEÇİRİLME TALEBİ ÜZERİNE VERİLEN KARAR (REQUEST

FOR REVISION OF JUDGMENT) ................................................................ 227

VII. KARARLARDAKİ HATALARIN DÜZELTİLMESİ (RECTIFICATION OF

ERRORS IN DECISIONS AND JUDGMENTS) ............................................... 229

VIII. DANIŞMA GÖRÜŞÜ (ADVISORY OPINION) ............................................... 230

KARARLARIN (JUDGMENTS) BÜYÜK DAİREYE GÖTÜRÜLMESİ ........................ 235

MAHKEME KARARLARININ KESİNLEŞMESİ, BAĞLAYICILIĞI VE İNFAZI............. 237

I. KARARLARIN KESİNLEŞMESİ .................................................................... 237

II. KARARLARIN BAĞLAYICILIĞI .................................................................... 238

III. KARARLARIN İNFAZININ DENETLENMESİ................................................. 239

KAYNAKÇA............................................................................................................ 243

DİZİN..................................................................................................................... 269