Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Bağlamında Türkiye ve Birleşik Krallık'ta Olağanüstü Hâl Uygulamaları

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ ................................................................................................................. 13

BİRİNCİ BÖLÜM

OLAĞANÜSTÜ HÂL KAVRAMI GENEL ÇERÇEVE

I. TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN ANLAMSAL BOYUTU ......... 17

A. Düzenleme, Sınırlama, Askıya Alma ve Durdurma Kavramları ........................................................................................ 18

1. Düzenleme ................................................................................ 19

2. Sınırlama................................................................................... 19

3. Askıya Alma/Durdurma............................................................. 21

II. OLAĞANÜSTÜ YÖNETİM USULLERİ ............................................... 22

A. Olağanüstü Hâl .................................................................................. 24

B. Sıkıyönetim ....................................................................................... 26

C. Savaş ve Seferberlik .......................................................................... 27

III. OLAĞANÜSTÜ HÂLİN TARİHİ TEMELLERİ................................... 29

A. Roma Cumhuriyeti Dönemi’nde Olağanüstü Hâl ................................ 29

B. Orta Çağ’da Olağanüstü Hâl .............................................................. 31

C. Orta Çağ Sonrası Dönem’de Olağanüstü Hâl ...................................... 32

IV. OLAĞANÜSTÜ HÂLİN TEORİK TEMELLERİ ................................. 35

A. Zaruret Hâli Teorisi ........................................................................... 35

B. Siyasi Teori ....................................................................................... 36

C. Meşru Müdafaa Teorisi...................................................................... 38

D. Anayasa Geleneği Teorisi .................................................................. 38

E. Günümüz Olağanüstü Hâl Modelleri .................................................. 39

6

1. Anayasal Model ........................................................................ 39

2. Yasama Modeli ......................................................................... 39

3. Hukuk Dışı Önlemler Modeli..................................................... 40

V. OLAĞANÜSTÜ HÂLİN ANAYASALARDA DÜZENLENMESİ ......... 41

VI. GENEL OLARAK OLAĞANÜSTÜ HÂLİN HUKUKA UYGUNLUK ŞARTLARI .............................................................................................. 44

A. Kanunilik Şartı .................................................................................. 45

B. İlan ve Bildirim Şartı ......................................................................... 46

C. Sebebe Bağlılık Şartı ......................................................................... 47

1. Siyasi Bunalım .......................................................................... 48

2. Ekonomik Bunalım.................................................................... 48

3. Doğal Afetler ve Mücbir Sebepler.............................................. 49

D. Yetki Şartı ......................................................................................... 51

E. Süre ve Yer Bakımından Sınırlı Olma ................................................ 52

VII. OLAĞANÜSTÜ HÂLİN HUKUK DÜZENİNE ETKİLERİ ................. 55

A. Yürütme Organının Genişleyen Yetkileri ........................................... 55

B. Yasama Usulündeki Değişiklikler ...................................................... 56

C. Hak ve Özgürlüklerin Sınırlanması .................................................... 56

D. Olağanüstü Hâlin Sözleşme ve Borçlara Etkisi ................................... 58

VIII. ULUSLARARASI İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMELERİNDE OLAĞANÜSTÜ HÂL ............................................................................. 58

A. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ...................................................... 59

B. Medeni ve Siyasal Haklar Sözleşmesi ................................................ 60

C. Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi ................................................... 62

D. Arap Şartı .......................................................................................... 64

İKİNCİ BÖLÜM

AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ’NİN 15. MADDESİ KAPSAMINDA OLAĞANÜSTÜ HÂL VE SINIRLAMALAR

I. AİHS GENEL ÇERÇEVE ...................................................................... 67

II. SÖZLEŞME’NİN 15. MADDESİ KAPSAMINDA ASKIYA ALMA VE SINIRLAMA REJİMİ ............................................................................. 69

A. Olağanüstü Hâllerde Yükümlülükleri Askıya Alma ............................ 71

B. Sınırlama ve Askıya Almaya İlişkin Maddi Yükümlülükler ................ 72

1. Genel Tehlikenin Varlığı ........................................................... 72

2. Durumun Kesinlikle Gerektirdiği Ölçü ...................................... 79

3. Uluslararası Hukuktan Doğan Yükümlülüklere Ters Düşmeme .................................................................................. 87

C. Sınırlama ve Askıya Almaya İlişkin Usuli Yükümlülükler.................. 90

1. İlan ve Bildirim ......................................................................... 90

2. İç Hukuk Yollarının Tüketilmiş Olması ..................................... 95

D. Takdir Marjı ...................................................................................... 95

E. Dokunulmaz Haklar .......................................................................... 98

F. Çekince Koyma ............................................................................... 100

III. TÜRK ANAYASA TARİHİNDE OLAĞANÜSTÜ HÂL VE SINIRLAMA REJİMİ ........................................................................... 101

A. Osmanlı İmparatorluğu Dönemi, Kanun-i Esasi ve Olağanüstü Hâle İlişkin Düzenlemeler ............................................. 102

B. Türkiye Cumhuriyeti Dönemi Anayasaları ve Olağanüstü Hâle İlişkin Hükümler ..................................................................... 105

1. 1921 Tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu.................................... 105

2. 1924 Anayasası ve Olağanüstü Yönetim Usulleri ..................... 106

3. 1961 Anayasası ve Olağanüstü Yönetim Usulleri ..................... 109

4. 1982 Anayasası ve Olağanüstü Hâl .......................................... 112

a. 2017 Anayasa Değişiklikleri Öncesi Olağanüstü Hâl Düzenlemeleri .......................................................... 113

8

(1) Olağanüstü Hâl İlanı Kararının Hukuki Sonuçları ................................................................. 118

(2) Olağanüstü Hâl İlanı Kararının Yargısal Denetimi ................................................................. 119

b. 2017 Anayasa Değişiklikleri Sonrası Olağanüstü Hâl Düzenlemeleri .......................................................... 122

5. 1982 Anayasasının Olağanüstü Hâl Döneminde Öngördüğü Sınırlama ve Askıya Alma Rejimi.......................... 125

a. Olağanüstü Hâle İlişkin Bir Yasama Tasarrufu: 2935 Sayılı Olağanüstü Hal Kanunu ................................ 128

(1) 2935 Sayılı Olağanüstü Hal Kanunu’nun Getirdiği Yükümlülükler ......................................... 129

(i) Para Yükümlülüğü .......................................... 129

(ii) Mal Yükümlülüğü ........................................... 130

(iii) Çalışma Yükümlülüğü ..................................... 131

(2) Olağanüstü Hal Kanunu Kapsamında Alınabilecek Tedbirler ............................................. 133

b. Olağanüstü Hâllerde Yetkili ve Görevli Makamlar ........... 135

(1) Olağanüstü Hal İşlemleri İnceleme Komisyonu.............................................................. 136

(2) Olağanüstü Hal Bölge Valilikleri ............................. 139

c. Olağanüstü Hâl Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri ve Unsurları ....................................................................

142 (1) Yetki Unsuru ...........................................................

143 (2) Konu Unsuru ...........................................................

143 (3) Sebep Unsuru ..........................................................

144 (4) Amaç Unsuru ..........................................................

144 (5) Süre ve Yer Unsuru .................................................

144 (6) Şekil ve Usul Unsuru ...............................................

145 d. Olağanüstü Hâl Kanun Hükmünde Kararnamelerinin ve Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Yargısal Denetim Bağışıklığı 

6. Terörle Mücadele Kanunu’nun Olağanüstü Düzenleme Yetkileri .................................................................................. 154

7. Olağanüstü Hâl Dönemlerinden Hukuka Aykırı Kesitler .......... 156

8. Türkiye Hakkındaki İçtihatlara İlişkin Yorumumuz .................. 160

IV. BİRLEŞİK KRALLIK TARİHİNDE OLAĞANÜSTÜ HÂL VE SINIRLAMA REJİMİ ........................................................................... 162

A. Birleşik Krallık ve İnsan Hakları Düzenlemeleri .............................. 162

1. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin Birleşik Krallık Hukuk Düzenindeki Yeri ......................................................... 164

2. İnsan Hakları Kanunu’nun Oluşumu ve Kapsamı ..................... 166

3. Sözleşme’ye Aykırı Kanunların Akıbeti ................................... 169

4. Birleşik Krallık ve İnsan Hakları Komiteleri ............................ 171

B. Birleşik Krallık ve Olağanüstü Hâl .................................................. 172

1. Barış Zamanı Olağanüstü Hâli ................................................. 173

2. Savaş Zamanı Olağanüstü Hâli ................................................ 175

C. Birleşik Krallık’taki Olağanüstü Hâl Düzenlemeleri ......................... 176

1. The Defence of Realm Act (Ulusal Savunma Kanunu, DORA) ................................................................................... 177

2. Emergency Powers Act (Olağanüstü Hâl Yetki Kanunu, EPA) ....................................................................................... 180

3. Emergency Powers (Defence) Acts (Olağanüstü Hâl Yetki ve Savunma Kanunları, EPDA) ...................................... 183

4. 2004 Tarihli Civil Contingencies Act (Sivil Acil Durumlar Kanunu, CCA) ......................................................... 187

5. 2020 Tarihli Coranavirus Act (Koronavirüs Kanunu) ............... 190

D. Olağanüstü Hâl ve Uygulamalarının Denetimi ................................. 192

1. Siyasi Denetim ........................................................................ 192

2. Yargısal Denetim .................................................................... 194

E. Terörle Mücadele ve De Facto Olağanüstü Hâl Meselesi .................. 195

1. Terör ve Terörizm Kavramları ................................................. 195

10

2. Pozitif Bir Yükümlülük Olarak Terörle Mücadele .................... 197

3. 11 Eylül Saldırıları ve Domino Taşı Etkisi ............................... 198

4. Birleşik Krallık ve Terörle Mücadele Mevzuatı ........................ 199

5. Birleşik Krallık ve Tartışmalı Terörle Mücadele Uygulamaları .......................................................................... 208

a. Sözleşme’nin 5 ve 6. Maddelerine Aykırılık Oluşturan Uygulamalar.................................................... 208

b. Öldürmek İçin Ateş Etme Taktiği .................................... 211

c. Kara Liste Usulü ............................................................. 212

d. Sakıncalı Dernek, Vakıf ve Diğer Kuruluşların Faaliyetten Men Edilmesi ................................................ 212

e. Hukuka Aykırı Geri Gönderme Tedbirleri ........................ 213

f. İstihbarat ve Gözetim Tedbirleri ...................................... 214

6. Terörle Mücadele Düzenlemelerine Eleştirel Bakış .................. 215

SONUÇ ............................................................................................................. 217

KAYNAKÇA .................................................................................................... 225