Medenî Hukukta Hakkın Etkisizleşmesi

Hakkın etkisizleşmesi (Verwirkung), hak sahibinin hakkını zamana ilişkin sınırlar içerisinde dilediğince kullanabilme keyfiyeti ile hakkın kullanılmakta gecikilmesinin muhatapta yaratacağı güven dolayısıyla oluşabilecek dezavantajlı durum arasındaki çatışmanın giderilmesi amacıyla kabul edilmiş istisnaî bir kurumdur. Hakkın geç ileri sürülmesi, gelecekte ileri sürülmeyeceğine dair korunmaya değer bir hukukî görünüşün yaratılması riskini barındırır. Hakkın zaman bakımından sınırlandırılması fikrinin temelinde bu görünüşü engellemek bulunmaktaysa da hakkın zaman bakımından sınırları dâhilinde kullanılması hâlinde dahi bu görünüşe vücut verilmesi mümkündür. Bu itibarla etkisizleşme kurumu, Türk Medeni Kanunu’nun 2 maddesinde yer alan dürüstlük kuralının bir görünüm biçimi olarak karşımıza çıkmaktadır.

Hakkın etkisizleşmesi, Alman hukuk doktrin ve uygulamasında uzun süredir bilinen ve oldukça geniş bir uygulama alanı bulunan bir kurum olmasına rağmen, Türk hukukunda henüz yeterince duyulmuş ve içtihatlara yaygın bir şekilde konu olmuş değildir. Hakkın etkisizleşmesini bir kurum olarak tüm unsur ve uygulama alanlarıyla başlı başına ele alan teorik bir çalışmaya da Türk hukuk literatüründe rastlanmamaktadır. Oysa hakkın kullanılıp kullanılmama veya istendiği zaman kullanılma özgürlüğü ile bunun kullanılmakta gecikilmesinin muhatap nezdinde uyandırdığı haklı güven arasında bir menfaat dengesi kurulmasının gerekliliği üzerine temellendirilmiş böyle bir kurumun, gerek dürüstlük kuralı gerek hakkın kötüye kullanımı yasağının bir çok farklı görünüm ve uygulama alanını benimseyen Türk hukukunda etraflıca tartışılmamış olması önemli bir eksikliktir.

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ........................................................................................................................ 7

TEŞEKKÜR ................................................................................................................. 11

İÇİNDEKİLER.............................................................................................................. 15

KISALTMALAR ........................................................................................................... 21

GİRİŞ .................................................................................................................23

I. KONUNUN TAKDİMİ VE KAPSAMI .............................................................. 23

II. TERMİNOLOJİ.............................................................................................. 32

BİRİNCİ BÖLÜM

HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİ DOKTRİNİ

§1. HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİ DOKTRİNİNİN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ ..................37

I. GENEL OLARAK ........................................................................................... 37

II. HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİNİN DAYANDIĞI ESASLAR..................................... 40

A. Hakkın Etkisizleşmesinin Amacı Güvenin Korunmasıdır ...................... 40

B. Hakkın Etkisizleşmesinin Karakteristik Unsuru Hakkın İleri

Sürülmesindeki Gecikmedir................................................................. 42

C. Hakkın Etkisizleşmesi Hak Sahibinin İradesinden ve Kusurundan

Bağımsızdır........................................................................................... 44

D. Hakkın Etkisizleşmesi Son Çaredir ve Talidir........................................ 45

III. HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİNİN BENZERİ HUKUKÎ KURUMLARLA

KARŞILAŞTIRILMASI .................................................................................... 46

A. Zamanaşımı.......................................................................................... 46

B. Hak Düşürücü Süre .............................................................................. 51

C. Kazandırıcı Zamanaşımı ....................................................................... 53

D. Feragat................................................................................................. 55

1. Genel Olarak ................................................................................. 55

2. Hakkın Etkisizleşmesi ve Feragat Ayrımı ....................................... 56

3. Hakkın Etkisizleşmesi ve Feragat Arasındaki İlişki......................... 59

E. Çelişkili Davranış Yasağı ....................................................................... 61

16 İçindekiler

§ 2. HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİ DOKTRİNİNİN TARİHİ- İÇTİHADÎ GELİŞİMİ VE

MODERN HUKUKTAKİ YERİ..........................................................................66

I. GENEL OLARAK............................................................................................66

A. Bona Fides............................................................................................66

B. Exceptio Doli Generalis ........................................................................68

II. HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİ DOKTRİNİNİN YARGI İÇTİHATLARINDA

GELİŞİMİ......................................................................................................70

III. HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİ DOKTRİNİNİN BİLİMSEL İÇTİHATLARDA

GELİŞİMİ......................................................................................................73

A. Hakkın Etkisizleşmesi Doktrini Bakımından Alman Hukukunun

Önemi...................................................................................................73

B. Hakkın Etkisizleşmesinin Dogmatik Temeline İlişkin Görüşler .............74

1. Hakkın Etkisizleşmesini Susma (Verschweigung) Kavramı

Altında Ele Alan Görüş...................................................................74

2. Hakkın Etkisizleşmesini Haktan Örtülü Feragat Olarak

Değerlendiren Görüş .....................................................................77

3. Siebert’in Görüşü...........................................................................83

4. Hakkın Etkisizleşmesini Çelişkili Davranış Yasağının Özel Bir

Olay Grubu Olarak Değerlendiren Görüş.......................................84

5. Hakkın Etkisizleşmesini Dürüstlük Kuralından Kaynaklanan

Hakkı Kullanma Külfetinin İhlali Olarak Değerlendiren Görüş.......86

6. Menzel’in Görüşü ..........................................................................87

IV. HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİ DOKTRİNİN MODERN HUKUKTAKİ YERİ...............90

V. TÜRK- İSVİÇRE HUKUKUNDA HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİ ...............................97

A. Hakkın Etkisizleşmesinin Çelişkili Davranış Yasağının Özel Bir

Görünümü Olarak Değerlendirilmesi ...................................................97

B. Hakkın Etkisizleşmesinin Hakkın Kötüye Kullanımı Yasağının

Özel Bir Görünümü Olarak Değerlendirilmesi......................................99

İKİNCİ BÖLÜM

HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİNİN UNSURLARI

§ 3. HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİNİN UNSURLARI ...................................................111

I. GENEL OLARAK..........................................................................................111

II. HAREKETSİZLİK..........................................................................................118

A. Hareketsizlik Kavramı.........................................................................118

İçindekiler 17

B. Hareketsizliğin İçeriği: Hakkın İleri Sürülmemesi............................... 119

1. Genel Olarak ............................................................................... 119

2. Hakkın İleri Sürülmesinin Beklenebilir Olması ............................ 121

a. Hak sahibinin hakkına ilişkin bilgisi...................................... 121

b. Hakkın objektif olarak ileri sürülebilir olduğu an................. 127

3. Hakkın İleri Sürülmesine Engel Teşkil Eden Hâller ...................... 132

C. Hareketsiz Kalınarak Geçirilen Zaman ............................................... 134

1. Genel Olarak ............................................................................... 134

2. Hakkın Etkisizleşmesi İçin Gerekli Zamanın Uzunluğunu

Etkileyen Hususlar....................................................................... 136

a. Taraflar arasındaki hukukî ilişkinin veya etkisizleşmeye

konu olacak hakkın türü ...................................................... 137

b. Etkisizleşmeye konu olacak hakka dair kanunda yer

alan süreler.......................................................................... 141

c. Hakkın iktisadi değeri........................................................... 143

d. Muhatabın korunmaya değerliği ......................................... 144

e. Hak sahibinin kişisel vasfı ve ilişkileri................................... 145

III. GÜVEN...................................................................................................... 147

A. Güven Kavramı .................................................................................. 147

B. Hakkın Etkisizleşmesinde Güvenin Konusu: Muhatapta Hakkın

İleri Sürülmeyeceğine Dair Oluşan Beklenti....................................... 150

1. Genel Olarak ............................................................................... 150

2. Hakkın İleri Sürülmeyeceğine Dair Güven Yaratan Özel

Durumlar..................................................................................... 154

C. Hakkın Etkisizleşmesinde Güveni Görünür Kılan Olgu: Güven

Tasarrufu............................................................................................ 163

1. Genel Olarak ............................................................................... 163

2. Güven Tasarrufunun Biçimleri .................................................... 166

3. Güven Tasarrufunun Derecesi .................................................... 170

IV. GÜVENİN KORUNMAYA DEĞER OLMASI .................................................. 172

A. Genel Olarak ...................................................................................... 172

B. Korunmaya Değer Güven Olgusunun Normatif Temeli: TMK m.

2 ve Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı ............................................. 173

C. Güvenin Korunmaya Değer Niteliğini Olumsuz Etkileyen Bazı

Durumlar............................................................................................ 174

18 İçindekiler

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİNİN KONUSU VE HÜKÜMLERİ

§ 4. HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİNİN KONUSU........................................................181

I. GENEL OLARAK..........................................................................................181

II. HAK VE TALEP HAKKI.................................................................................182

A. Kasten Verilen Zarardan Doğan Talepler............................................184

B. Mahkemece Hükme Bağlanmış Talepler............................................186

C. Nafaka Hakkından Doğan Talepler.....................................................189

D. Feragat Edilemeyen Talepler..............................................................196

III. ZAMANAŞIMI YA DA HAK DÜŞÜRÜCÜ SÜREYE TABİ HAKLAR...................197

A. Genel Olarak.......................................................................................197

B. Kısa Süreye Tâbi Haklar ......................................................................199

IV. MUTLAK HAKLAR ......................................................................................201

A. Genel Olarak.......................................................................................201

B. Kişilik Hakları ve Kişilik Haklarından Doğan Talepler ..........................204

C. Aynî Haklar ve Aynî Haklardan Doğan Talepler..................................206

D. Fikrî Haklar .........................................................................................218

V. YENİLİK DOĞURAN HAKLAR ......................................................................221

A. Genel Olarak.......................................................................................221

B. Özellik Arz Eden Yenilik Doğuran Haklar ............................................225

VI. ÜYELİK HAKLARI ........................................................................................228

VII. SAVUNMA ARAÇLARI ................................................................................230

A. Genel Olarak.......................................................................................230

B. Def’i Hakkı ..........................................................................................231

C. İtiraz ...................................................................................................234

VIII. DAVA HAKKI VE USÛLÎ YETKİLER...............................................................237

§ 5. HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİNİN HÜKÜMLERİ ..................................................241

I. GENEL OLARAK..........................................................................................241

II. HAKKIN KULLANIMINI ENGELLEYEN BİR HUKUKÎ KURUM OLARAK

ETKİSİZLEŞME............................................................................................242

III. HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİ İTİRAZI................................................................251

A. Genel Olarak Def’i ve İtiraz Kavramları ..............................................252

İçindekiler 19

B. Etkisizleşmenin Hakkın Kullanımını Engelleyen Bir İtiraz Olarak

Kabulü................................................................................................ 255

IV. HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİNDE İSPAT YÜKÜ ................................................ 263

A. Genel Olarak İspat Yükü Kuralı .......................................................... 263

B. Hakkın Etkisizleşmesinde İspat Yükünün Dağılımı ............................. 265

§ 6. HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİNE İLİŞKİN DİĞER MESELELER ............................... 268

I. HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİNDEN FERAGAT.................................................. 268

II. ETKİSİZLEŞMENİN HAKKI DEVRALANA ETKİLERİ ....................................... 270

III. SEBEPSİZ ZENGİNLEŞMEYE DAYANAN İADE TALEBİ ................................. 272

IV. ZAMANAŞIMINDAN SONRA HAKKIN ETKİSİZLEŞMESİ .............................. 275

SONUÇ ............................................................................................................ 279

KAYNAKÇA ...................................................................................................... 289