Hukuk Sosyolojisi

Ö N S Ö Z

Bilimsel bir disiplin olan sosyolojinin tarihi, tıpkı hukukun tarihi

gibi, Antik Çağ olarak isimlendirilen M.Ö.6. Yüzyıl ile M.S.3. Yüzyıla, yani Yunan ve Roma uygarlıklarına kadar gider. Bu yönü itibariyle

kadim olan sosyolojinin ana konusu toplum, inceleme alanı da yine

toplum ve insani varlıklar ile toplumsal ilişkiler, olaylar, olgular, sorunlar, toplumun özellikleri ile toplumsal davranışların, hakikatlerin

bilimsel bir temelde incelenmesidir. Buna göre sosyoloji, topluma ve

toplumun gelişmesine ilişkin olguları, olayları, teorileri, yasaları inceleyen bir bilim dalıdır. Esasen bütün bunlar, yani insani ve toplumsal

varlıklar, ilişkiler, olaylar, olgular, sorunlar, davranışlar ile hakikatler,

ancak toplumda, toplum hayatında ortaya çıkar, insanların bir araya

gelmeleriyle oluşur ve şekillenir

Ama sosyoloji, toplumu oluşturan insanların aritmetik toplamından çok daha fazla bir şeydir. Zira sosyoloji, farklı biçimler ve özellikler gösteren, özgün ve nesnel olan yasalar gereğince, insanların, maddi

üretim ilişkileri içinde gelişen, değişen veya değiştirilen gündelik hayat faaliyetlerinden oluşan bilimsel bir sistemdir. O nedenle, sosyoloji

bu sistemin içeriği ile işleyişini ele alır, bu içerik ile sistemin işleyişini

inceler ve araştırır.

Kaba ve çok özlü bir tanımla toplum, insanlardan oluşan tarihsel

ve kültürel bir yapı, canlı bir organizma, bir örgütlenme, bir ortaklıktır. Bu yapı, bu canlı organizma, bu yaşayan örgütlenme, bu ortaklık,

insan hayatının her alanını, her anını kapsar, etkiler, değiştirir ve şekillendirir. O nedenle, normatif bir bilim olmayan sosyoloji; bir anlamda,

insanın toplum içindeki davranışlarını, reflekslerini, diğer insanlarla

VI

olan ilişkilerini, bunların ne şekilde ortaya çıktığını, nasıl şekillendiğini, neden ve nasıl değiştiğini inceler.

Hukuksal olayların, olguların, ihtilafların nedeninin, kaynağının

ve sonuçlarının toplumsal olduğu, bu bağlamda, toplum içinde ve insanların başka insanlarla birlikte yaşamasından doğduğu dikkate alındığında, toplumsal hayat ile hukuk arasında doğrudan ve organik bir

ilişkinin ve etkileşimin olduğu son derece açıktır

Nitekim hukuk sosyolojisinin inceleme alanı da, esas itibariyle bu

organik ilişkinin, insani çevrenin ve etkileşimin ve bunları düzenleyen

hukuk kurallarının nereden ve nasıl kaynaklandığının araştırılması ve

incelenmesi üzerinedir. Esasen “Sosyal Düzen Kuralları” adını verdiğimiz ve “ahlak, görgü, din, örf ve adet ile hukuk” kurallarından oluşan kuralların konulmasının ve bu kuralların uygulanmasının nedeni

de, insani çevrenin ve bu çevrenin oluşturduğu toplum hayatının düzenlenmesi amacına yöneliktir.

O nedenle, birlikte ve toplum halinde yaşayan insanlar için hukuk,

gerçekten sosyal bir olgu, sosyal bir ihtiyaç ve vazgeçilmesi mümkün

olmayan bir kurallar toplamıdır. Dolayısıyla hukukun bir sosyolojisinin olması, bu bağlamda, ayrı bir disiplin olarak hukuk sosyolojisinin

varlığı, bu disiplin içinde ve bu disiplin altında hukukun toplumsal

gerçekliğinin ele alınması, toplumun sahip olduğu özelliklerin, niteliklerin ve topluma dair bilgilerin araştırılması ve incelenmesi, bu gerçekliğe ait özelliklerin, verilerin, bilgilerin anlaşılması ve kavranması

yönünden zorunlu bir ihtiyaçtır.

Zira, kurallı toplum hayatının esaslarını düzenleyen hukuk, çok

alanlı, çok boyutlu ve çok yönlü bir olgu, bir yapı ve kurumdur. Buna

göre hukukun bir norm düzeni olarak pozitif hukuk niteliğinde bir

uygulama ve uygulanma alanı ile boyutu, ahlaki değer içermesi bakımından felsefi bir alanı, bir içeriği ve boyutu, toplumsal bir olgu olması bakımından da sosyolojik bir alanı, bir kapsamı ve boyutu vardır.

VII

Bu alanlardan ve boyutlardan ilki hukuk bilimini, ikincisi hukuk

felsefesini, üçüncüsü ise hukuk sosyolojisini ilgilendirmektedir. Buna

göre, hukuk sosyolojisi, hukuku sosyolojik yönü ve boyutuyla ve hukuk eksenli olarak araştıran ve inceleyen bir bilim dalıdır. O nedenle,

bu başlık altında, hukuku sosyal bir olgu ve kurum olarak gören, bu

olguyu, bu kurumu, sosyal hayatın vazgeçilmez alanı şeklinde kabul

eden hukuk sosyolojinin görevi, konusu, kapsamı ve metodu incelenecektir.

Bu çerçevede, öncelikle ve özellikle işaret etmek gerekir ki, hukuk

sosyolojisi, gerek hukuk, gerekse sosyoloji alanında ve bu konuda

yeni ilkeler, yeni kurallar, yeni kurumlar ihdas etmez, sadece mevcut

olan ilkelerin, kuralların ve kurumların gelişimine katkıda bulunur, bu

ilkeleri, bu kuralları ve kurumları inceler. Bunu yaparken de, hem hukukla hem de sosyolojiyle etkileşimde bulunur, her ikisiyle de işbirliği

yapar ve yardımlaşır. Zira hukuk sosyolojisi, hukuku, hukuk sosyolojisinin öznesi olarak, yani hukukun toplumsal bir kurum olarak işleyişi

ve diğer toplumsal kurumlarla olan ilişkisi içinde ele alır, hukuku kavramsal olarak değil, ampirik olarak ve sosyal gerçekliğin bir boyutu

olarak inceler.

Hukuk Sosyolojisi üzerine yazılmış ve yayımlanmış olan diğer kitaplarda olduğu gibi bu kitapta da, önce toplum kavramı ve bu kavramın tanımlanması yapılacaktır. Bu tanımlamanın yapılmasından sonra,

toplumun ortaya çıkışı, oluşumu, toplum teorileri ile tarihsel süreç

içindeki toplum çeşitleri, sosyolojik anlamda toplum modelleri, modernlik ve modernleşme kavramları ile modernleşme teorileri, değişim

olgusu ile toplumların değişimi ve ilerlemeleri, toplumsal ilişkiler,

toplumsal hareketlilik/toplumsal akışkanlık ve bir bilim olarak sosyolojinin ortaya çıkışı incelenecektir. Bu çerçevede, sosyolojinin genel

tarihi ile modern sosyolojik düşünce, insanın toplum içinde değişen ve

şekillenen hareketleri ele alınacaktır. Son olarak, hukuku sosyal bir

olgu ve kurum olarak gören, bu olguyu, bu kurumu sosyal hayatın

vazgeçilmez alanı olarak kabul eden hukuk sosyolojisinin tarihi, kap-

VIII

samı, esasları, özellikleri, teorileri, teorisyenleri incelenecektir. Yani

genelden özele, diğer bir ifadeyle genel sosyolojiden, hukuk sosyolojisine doğru giden bir yol haritası izlenecektir.

Çok sayıda akademisyenin hukuk sosyolojisi üzerine yazdığı pek

çok değerli makaleler ve kitaplar vardır. O nedenle, bu konuda kitap

yazmaya belki de gerek ve gereksinme yoktur. Ama öyle de olsa, akademik bir kariyeri olmayan, bir avukat olarak hukuk konusunda az

çok bildikleri ve biriktirdikleri olan bir kişi olarak ben, akademik bir

çalışmadan daha ziyade bir ders kitabı yazmayı amaçladım. Bu kitabı

yazmakla, kendi adıma entelektüel bir faaliyette bulunmaya, hukuk

hayatımıza ufak da olsa bir katkı yapmaya, arkamda benden sonraya

kalacak ve beni hatırlatacak bir iz bırakmaya, düşün alanımıza ve hayatımıza, kendi çapımda ve mütevazı bir katkıda bulunmaya ve bu

suretle “akıntıya bir şeyler katmaya” çalıştım.

Eğer yaptığım bu çalışmada eksiklikler, fazlalıklar ya da hatalar

varsa, –ki mutlaka vardır– bu konuda Michelangelo’nun yaptığı heykellerle ilgili olarak “Bu kusursuz heykelleri nasıl yapıyorsunuz?” diye

soran bir hayranına verdiği; “Ben heykel yaratmıyorum, o kusursuz

heykeller taşın içinde zaten duruyor. Ben sadece taşın içindeki fazlalıkları alıyor, eksiklikleri tamamlıyorum” şeklindeki yanıtından esinlenerek, bu mütevazı kitabı “masum okumayacak” ve haksız olarak

eleştirecek olanlara: “hataları siz düzeltin, fazlalıkları siz alın, eksiklikleri siz tamamlayın, zira iş yapılan yerde hatalar da, fazlalıklar da,

eksiklikler de olur ve bunlar da yapılır; hata, eksiklik veya fazlalık

günah değildir ve hata için de, eksiklikler veya fazlalıklar için de, tıpkı

günah çıkarma odası gibi bir hata çıkarma, eksiklik veya fazlalık giderme odası vardır” diyor ve bu konuda siz değerli okuyucuların hoşgörüsüne ve affına sığınıyorum.

Son bir söz, daha doğrusu birkaç teşekkür: Bana inanan, güvenen,

inandığı ve güvendiği için beni Hukuk Sosyolojisi dersini vermem

konusunda tercih eden ve görevlendiren, Ankara Bilim Üniversitesi

Rektörü Prof. Dr. Sayın Yavuz Demir Hocama; bu kitabı yazmam

IX

konusunda benden yardımlarını ve desteğini esirgemeyen, bu bağlamda, kitabı daha henüz taslak halinde iken okuyan, bana son derece yararlı eleştirilerde, önerilerde ve katkılarda bulunan, Ankara Bilim Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğretim görevlisi, hukuk doktoru ve avukat

Sayın Zeynep Bahadır ile aynı üniversitede akademisyen, hukuk doktoru ve avukat olan Sayın Zühal Bereket Baş’a; her zaman olduğu gibi

bu kitabın yazımında da bana yardımcı ve destek olan sevgili kızım ve

meslektaşım Sayın Zeynep Coşar Salih’e, kitabın basımında emeği

bulunan Yetkin Yayınevi çalışanlarına sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum.

Saygılarımla.

V.Ahsen COŞAR

İ Ç İ N D E K İ L E R

Ö N S Ö Z ............................................................................................V

I. GİRİŞ .............................................................................................1

II- TOPLUM KAVRAMI VE TANIMLANMASI ............................4

III- TOPLUMUN ORTAYA ÇIKIŞI.................................................10

IV- TOPLUM TEORİLERİ VE SOSYOLOJİK ANLAMDA

TOPLUM MODELLERİ.............................................................21

V- TARİHSEL SÜREÇ İÇİNDE TOPLUM ÇEŞİTLERİ,

MODERNLEŞME VE MODENLEŞME TEORİLERİ ..............25

a- İlkel Toplumlar .....................................................................25

b- Tarım Toplumları..................................................................26

c- Köleci Toplumlar..................................................................26

d- Modernlik Öncesi Geleneksel Toplumlar/Feodal

Toplumlar..............................................................................27

e- Modern Toplumlar................................................................28

f- Modernleşme.........................................................................29

g- Modernleşme Teorileri..........................................................35

VI- SOSYOLOJİ BİLİMİNİN ORTAYA ÇIKIŞI VE TARİHİ........38

VII-SOSYOLOJİNİN KÖKENİ, ÇALIŞMA ALANI, AMACI,

KONUSU VE TANIMLARI.......................................................62

VIII. SOSYOLOJİNİN BİLİMSEL NİTELİĞİ..................................80

A- Toplumsal Felsefe Olarak Sosyoloji.....................................80

XII

a- Toplum Felsefesinin Hukuk ve Devlet Felsefesine

Yaklaşımı.......................................................................80

1- Bireyci Akım ..........................................................81

2- Toplumcu/Tümelci/Kominiteryancı Akım .............81

b- Felsefenin Felsefesi........................................................81

c- Maddi Tarih Felsefesi ....................................................83

1- Tarihsicilik/Tarihselcilik/Historizm ..........................83

2- Determinizm/Belirlenircilik/Gerekircilik, .................83

B- Bilim Olarak Sosyoloji ...........................................................84

IX. İNSAN VE TOPLUMSAL HAREKET ......................................87

X. DEĞİŞİM OLGUSU VE TOPLUMSAL DEĞİŞİM..................107

A. Toplumsal Hayattaki Değişmezler........................................110

B. Toplumsal Hayattaki Değişkenler.......................................115

1- Siyasi Değişkenler..........................................................116

2- İktisadi Değişkenler........................................................117

3- Kültürel Değişkenler.......................................................118

4- Hukuki Değişkenler........................................................120

XI. TOPLUMSAL İLİŞKİLER, TOPLUMSAL

HAREKETLİLİK/TOPLUMSAL AKIŞKANLIK VE

TOPLUMSAL STATÜ KAVRAMI..........................................121

XII.İLERLEME KAVRAMI VE TOPLUMSAL İLERLEME

DÜŞÜNCESİ.............................................................................128

EVRİM VE DEVRİM.......................................................................150

XIII. POZİTİF BİLİM KOLU OLARAK HUKUK

SOSYOLOJİSİ...........................................................................163

XIII

XIV.SOSYOLOJİ VE HUKUK SOSYOLOJİSİ

KONUSUNDAKİ GÖRÜŞLER VE GÖRÜŞ SAHİPLERİ......171

1- Platon/Eflatun ve Aristoteles.................................................172

2- İbn-i Haldun...........................................................................174

3- Karl Marx ..............................................................................177

4- Montesquieu ..........................................................................179

5- Giovanni Battista Vico ..........................................................180

6- Saint-Simon ...........................................................................182

6- Vilfredo Pareto ......................................................................184

7- Gustave Le Bon .....................................................................186

8- Franz Oppenheimer ...............................................................186

9- Ziya Gökalp ...........................................................................187

10- Michel Foucault...................................................................188

11- Henri Lefebvre.....................................................................195

12- Herbert Marcuse ..................................................................198

13- Raymond Aron ....................................................................199

14- Cavit Orhan Tütengil ...........................................................201

15- Emre Kongar........................................................................201

16- Anthony Giddens.................................................................202

BİBLİYOGRAFYA ..........................................................................207

İSİMLERE VE KAVRAMLARA GÖRE ARAMA DİZİNİ ...........211

BİBLİYOGRAFYA

Akman, Şefik Taylan, Dr. “Hukuksal Ampirizmin Hukuk Disiplini

Yöntemi Olarak Ortaya Çıkışı ve Erken Gelişim Dönemi: Petrazycki ve Ehrlich’in Görüşleri” İstanbul Hukuk Mecmuası

Alain Touraine, “Modernliğin Eleştirisi”, Yapı Kredi Yayınları - 2018

Andrew Heywood, “Siyaset”, Liberte Yayınları - Şubat 2006

Darwin, “Türlerin Kökeni: Doğal Seçilim Yoluyla Olan Türlerin

Kökeni veya Yaşam Mücadelesinde Desteklenen Irkların Korunumu", Alfa Yayınları – 2017

David Held, “Political Theory and The Modern State, Essays On State,

Power, and Democracy”,

Dr.Ercan Salgar, “İlerleme Kavramı Üzerine Tarihsel Bir İnceleme”,

Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 2015 Bahar, sayı: 19, sayfa,

311-324

Edward Said, “Entelektüel/Sürgün, Marjinal, Yabancı”, Ayrıntı Yayınları, Ağustos-1995

Ekşi Sözlük

Elias Canetti, “Kitle ve İktidar”, Ayrıntı Yayınları - 2022

Emre Kongar, Prof.Dr. “Toplumsal Değişme”, Bilgi Yayınevi – 1972

Eric Hoffler, “Kesin İnançlılar”, Plato Film Yayınları – 2011

Ernest Gellner, “Nations and Nationalism” Cornell University Press,

2008

Ernst Cassirer, “İnsan Üzerine Bir Deneme”, Dorlion Yayınları –

Şubat 2022

H U K U K S O S Y O L O J İ S İ

208

Ernst Hirch, Prof.Dr. “Hukuk Felsefesi ve Hukuk Sosyolojisi Dersleri”, Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü-Türkiye İş

Bankası Vakfı – 1996

Ferda Keskin, “Michel Foucault ve İktidar Teorisi”, Bilim Ve Sanat

Vakfı Dergisi’nin Sayı 16, Yıl 2006

George Herbert Mead, “Mind, Self, and Society” University of Chicago Press

Gülriz Uygur, “Hukukta Adaletsizliği Görmek”, Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları - 2020

Hasan Yasin Türkyılmaz’ın, 12 Nisan 2009 tarihli “Yeni Politik Strateji: Üçüncü Yol (Anthony Giddens)” başlıklı ve konulu yazısı

İshak Torun, Prof.Dr. “Kapitalizmin Zorunlu Şartı “Protestan Ahlâk”,

C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı 2, 2002

İsmail Hira, Prof.Dr. “Max Weber’in Yöntem Anlayışı” Bilgi, Sosyal

Bilimler Dergisi – Sayı 2

Jack P.Gibbs, “Hukuk Tanımları ve Amprik Sorular”, Çağdaş Hukuk

Felsefesi ve Hukuk Kuramı İncelemeleri, Hukuk Felsefesi ve

Sosyolojisi Arkivi Yayınları 1, Alkım Yayınları- Mayıs 1997

Joseph A.Schumpeter, “Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi”, Dorlion Yayınları – 2021

Karl Kautsky, “Sosyal Devrim/İhtilal”, Dorlion Yayınları – Mart 2022

Karl Marx- Friedrich Engels, “Alman İdeolojisi”, Alter Yayınları –

2011

Karl Marx- Friedrich Engels, “Komünist Manifesto” Can Kitapevi –

2018

Karl Marx, “Louis Bonapart’ın On Sekizinci Brumaire’i”, Yordam

Kitap - 2016

B İ B L İ Y O G R A F Y A

209

M. Rosenthal-P.Yudin, Materyalist Felsefe Sözlüğü, sayfa 80, Sosyal

Yayınlar – 1972

M.Loughin, “Public Law and Political Theory”, Oxford, Clarendon

Press, 1992

Max Weber, “Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu”, Bilgesu Yayıncılık - 2011

Melek Akdoğan Gedik, Doç.Dr. “Vılfredo Pareto’nun İktisadi Sosyolojik Düşünce Yapısı Ve Refah İktisadına Yansımaları”, Erciyes

Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı:

59, Mayıs-Ağustos 2021

Muhammed Kürşad Özbek, “Karl Marx ve Max Weber’in Hukuk Anlayışı”, hukukcukafasi.com/karl-marx-ve-max-weberin-hukukanlayışı

Nesrin Akıncı Çötok, “Giddens Sosyolojisinde Toplumsal Dönüşümün Temel Kavramları ve Bağlantılar: Yapılanma, Modernite

ve Küreselleşme”, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, Cilt:

III, Sayı: 5, Yıl: 2017, sayfa 189-207

Nietzsche, “Böyle Buyurdu Zerdüşt”, İlgi Kültür Sanat Yayınları -

2010

Nietzsche, “Ecco Homo/İşte İnsan”, Olympia Yayınları – 2017

Orhan Aldanmaz, Doc.Dr. “Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi/Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi’nin Bahar-2014 Cilt:13

Sayı:49

Ömer Yıldırım, Felsefe Gen.Tr.

Ömer Yıldırım, Felsefe.Gen.Tr.

R.G.Collingwood, “Tarih Düşüncesi”, Dorlion Yayınları – 2020

Raymond Aron, “Sosyolojik Düşüncenin Evreleri”, Çeviren

Prof.Dr.Korkmaz Alemdar, Kırmızı Yayınları – 2017

H U K U K S O S Y O L O J İ S İ

210

Stanford California, Stanford University Press, 1989

Şebnem Yardımcı Geyikçi-Uğur Çil, “Modernleşme Teorisini Yeniden Düşünmek: Ekonomik Kalkınma ve Demokrasi İlişkisine

Eleştirel Bir Bakış” - OPUS © Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, Yıl: 9 Cilt:11 Sayı:18 Haziran 2019

Wikipedia

Yücel Bulut, Prof.Dr. İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim

Fakültesi Ortak Ders Sosyolojiye Giriş

Zygmunt Bauman, “Modernlikte, Post-Modernlikte ve Entelektüellikte – Yasa Koyucular ve Yorumcular”, Metis Yayınları – 2014