İddianame Yerine Geçen Belge

İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ .......................................................................................................... 5

BİRİNCİ BÖLÜM

KAMU DAVASININ AÇILMASI, CEZA MUHAKEMESİ SİSTEMLERİ, KIYAS, ETKİLİ SORUŞTURMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ, İDDİANAME VE İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGE

I. KAMU DAVASININ AÇILMASI .................................................... 17

A. Genel Olarak Kamu Davası ........................................................ 17

B. İddianame ve İddianame Yerine Geçen Belgeyle Kamu Davası Açılması ............................................................... 19

C. İddianame Yerine Geçen Belgelerle Kamu Davasının Açılıp Açılamayacağı Sorunu ..................................................... 21

II. İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGE USULÜNDE CEZA MUHAKEMESİ SİSTEMLERİ ............................................. 28

A. Ceza Muhakemesi Sistemleri ..................................................... 28

B. İddianame Yerine Geçen Belgelerle Kamu Davası Açılması Usulünde Uygulanan Sistem ....................................... 31

C. İddianame Yerine Geçen Belgeyle Yargılanan Kamu Görevlilerinin Soruşturulmasında Uygulanan Sistem ................ 32

III. İDDİANAME-İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGE AYRIMINDA KIYAS ....................................................................... 34

A. Genel Olarak Kıyas .................................................................... 34

B. Ceza ve Ceza Muhakemesi Hukukunda Kıyas ........................... 37

C. İddianame Yerine Geçen Belgeyle Kamu Davası Açılmasında Kıyas ...................................................................... 40

IV. İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGE İLE İDDİANAME AYRIMI ..................................................................... 43

A. İddianame Çeşitleri ve Diğer Belgeler ....................................... 43

B. İddianame ve İddianame Yerine Geçen Belge ........................... 44

C. İddianame Yerine Geçen Belgelerin Hukuki Niteliği ................ 47

D. İddianame Yerine Geçen Belgenin Unsurları ............................. 49

1. Şekli Unsurlar ..................................................................... 51

2. Maddi Unsurlar ................................................................... 52

a. Yeterli Şüphe ............................................................... 52

b. Lehe ve Aleyhe Toplanan Tüm Delillerin Yüklenen Suçla İlişkilendirilmesi ............................... 53

c. Yaptırım Talebi ........................................................... 54

d. Gerekçe ....................................................................... 54

E. İddianame Yerine Geçen Belgeye Benzeyen Belgeler ............... 55

1. Vergi Usul Kanununda Düzenlenen Mütalaa ..................... 56

2. Tali Ceza Davası Açan Belge ............................................. 60

3. Düşünce Yazısı-Fezleke ..................................................... 63

4. İade Talepnamesi ................................................................ 64

5. Orman Kanunu Uyarınca Düzenlenen Suç Tutanağı .............................................................................. 65

6. Yargılamanın Yenilenmesi Kararı ...................................... 67

7. Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkol Piyasasının Düzenlenmesine Dair Kanun’da Düzenlenen Yaptırım Talebi ................................................................... 69

8. Müsadere Müzekkeresi ....................................................... 70

9. Seri Muhakeme Usulünde Düzenlenen Talepname ........................................................................... 71

V. İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGENİN CEZA MUHAKEMESİ İLKELERİYLE İLİŞKİSİ ...................................... 75

A. Soruşturmanın Mecburiliği İlkesi ............................................... 75

B. Soruşturmanın Kamusallığı İlkesi .............................................. 77

C. Soruşturmanın Yazılılığı ve Gizliliği İlkeleri ............................. 78

D. Soruşturmanın Dağınıklığı İlkesi................................................ 80

E. Maslahata Uygunluk İlkesi ......................................................... 80

11

F. Soruşturmanın Bütünlüğü-Bölünmezliği İlkesi .......................... 81

G. Tabiî Hâkim İlkesi ...................................................................... 84

H. Davasız Muhakeme Olmaz İlkesi ............................................... 88

I. Adil Yargılanma ......................................................................... 93

İ. Eşitlik İlkesi ................................................................................ 94

VI. İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGE VE ETKİLİ SORUŞTURMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ ................................................ 96

A. Genel Olarak Etkili Soruşturma Yükümlülüğü .......................... 96

B. Etkililiğin Ölçülmesinde Temel Kriterler ................................. 102

1. Bağımsızlık ve Tarafsızlık ................................................ 102

2. Titizlik ve Özen ................................................................ 104

3. Çabukluk ........................................................................... 105

4. Yeterlilik ........................................................................... 107

5. Kamu Denetimi ................................................................. 108

C. Etkili Bir Soruşturmacının Özellikleri ...................................... 110

1. Soruşturmacının Entelektüel Karakteristiği ...................... 111

2. Soruşturmacının Psikolojik Karakteristiği ........................ 114

3. Soruşturmacının Fiziksel Karakteristiği ........................... 115

D. Etkili Soruşturma Yükümlülüğüne Aykırılığın Yaptırımı................................................................................... 116

E. İddianame Yerine Geçen Belge ve Etkili Soruşturma Yükümlülüğü ............................................................................ 118

F. İddianame Yerine Geçen Belge ve Etkili Soruşturmacı ........... 120

1. Savcılık Makamının Hukuki Niteliği ................................ 120

2. Değerlendirme .................................................................. 124

İKİNCİ BÖLÜM

MEVZUATTA YER ALAN İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGELER

I. MÜLGA MEVZUATTA İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGELER ..................................................................................... 129

II. MERİ MEVZUATTA İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGELER ..................................................................................... 131

A. Yüce Divana Sevk Belgesi ....................................................... 131

1. Cumhurbaşkanının Yüce Divana Sevki ............................ 138

2. Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanların Yüce Divana Sevki ..................................................................... 145

3. Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanının Yüce Divana Sevki ..................................................................... 145

4. Genel Kurmay Başkanı ve Kuvvet Komutanlarının Yüce Divana Sevki ................................. 148

5. Anayasa Mahkemesi Üyelerinin Yüce Divana Sevki ................................................................................. 151

6. Sayıştay Kanunu Kapsamında Düzenlenen Soruşturma Raporu ile Yüce Divana Sevk ....................... 153

B. Lüzumu Muhakeme Kararı ....................................................... 156

1. Uygulama Kapsamındaki Suçlar ve Benimsenen Sistem ............................................................................... 157

2. Uygulama Kapsamındaki Kişiler ...................................... 160

3. 4483 sayılı Kanun ile Karşılaştırma .................................. 163

4. Soruşturmanın Başlaması ................................................. 164

5. Lüzumu Muhakeme Kararının Alınması .......................... 167

C. Son Soruşturmanın Açılması Kararı ......................................... 173

1. Yargıtay Üyeleri Hakkında ............................................... 173

2. Danıştay Üyeleri Hakkında ............................................... 177

3. Uyuşmazlık Mahkemesi Üyeleri Hakkında ...................... 180

4. Hâkimler ve Savcılar Hakkında ........................................ 181

a. Uygulama Kapsamındaki Kişiler .............................. 181

b. Soruşturmanın Başlaması ve Soruşturma İzni Alınması ............................................................. 182

c. Son Soruşturmanın Açılması ..................................... 183

d. Hakimler ve Savcılar Kurulu Üyeleri Hakkında Soruşturma ................................................ 186

5. Avukatlar Hakkında .......................................................... 190

a. Uygulama Kapsamındaki Suçlar ve Kişiler .............. 190

b. Soruşturma İzni Alınması ve Soruşturmanın Başlaması .................................................................. 192

c. Kovuşturma İzni Alınması ........................................ 194

d. Son Soruşturmanın Açılması ..................................... 195

6. Noterler Hakkında............................................................. 198

a. Uygulama Kapsamındaki Suçlar ve Kişiler .............. 198

b. Soruşturmanın Başlaması .......................................... 202

c. Kovuşturma İzni Alınması ........................................ 203

d. Son Soruşturmanın Açılması ..................................... 207

7. Son Soruşturma Kararının Değerlendirilmesi ................... 215

D. Suç Tutanağı ............................................................................. 217

1. At Yarışları Hakkında Kanun Kapsamında Düzenlenen Tutanak ......................................................... 217

2. Karayolları Trafik Kanunu Kapsamında Düzenlenen Tutanak ......................................................... 221

E. İcra Ceza Mahkemesine Verilen Şikâyet Dilekçesi.................. 224

1. Uygulama Kapsamındaki Suçlar....................................... 225

2. Şikâyet Süresi ve Şikâyetin Hukuki Niteliği .................... 228

3. Şikâyete Bağlılık ............................................................... 230

4. Şikâyet Merciinde Yanılma .............................................. 231

5. Şikâyetin Genel Muhakeme Usulünden Farkı ve TCK m. 73 ile Karşılaştırılması ........................................ 232

F. Görevsizlik Kararı .................................................................... 238

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

KARŞILAŞTIRMALI HUKUKTA İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGE, TARTIŞMALI KONULAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

I. KARŞILAŞTIRMALI HUKUKTA İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGE ............................................................... 251

A. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ......................................... 251

B. İngiltere .................................................................................... 262

C. Avustralya................................................................................. 265

D. Almanya ................................................................................... 266

E. İtalya ......................................................................................... 267

F. İspanya ...................................................................................... 268

G. Japonya ..................................................................................... 269

II. İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGE VE SORUŞTURMA EVRESİ ................................................................ 271

III. İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGELERDE SORUŞTURMACI YETKİLERİ ..................................................... 275

A. Görevsizlik Kararı Verebilme Bakımından .............................. 275

B. Koruma Tedbirleri ve Diğer Soruşturma İşlemleri ................... 278

C. İstinabe ..................................................................................... 283

D. Sulh Ceza Hâkimliği Yetkileri ................................................. 284

E. Kovuşturmaya Yer Olmadığı Kararı ........................................ 286

F. Takdir Yetkisinin Kullanımı ..................................................... 287

G. İtiraz Yetkisi ............................................................................. 288

H. Duruşmada İddia Makamını Temsil Etme ................................ 289

I. Adli Kolluk İlişkisi ................................................................... 290

IV. İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGELERİN İADESİ ............. 292

A. İddianame Yerine Geçen Belgenin İade Edilemeyeceği Görüşü .............................................................. 294

B. İddianame Yerine Geçen Belgenin İade Edilebileceği Görüşü ...................................................................................... 297

C. Yüce Divan Yargılamasında İade ............................................. 301

D. Son Soruşturmanın Açılması Kararının ve Lüzumu Muhakeme Kararının İadesi ..................................................... 303

E. Suç Tutanağının İadesi ............................................................. 304

F. İcra Ceza Mahkemesine Verilen Şikâyet Dilekçesinin İadesi ........................................................................................ 305

15

G. Görevsizlik Kararının İadesi ..................................................... 305

H. Değerlendirme .......................................................................... 306

V. ATILI SUÇUN SERİ MUHAKEME, BASİT YARGILAMA, ÖNÖDEME VEYA UZLAŞTIRMAYA TABİ OLMASI ................................................................................ 314

VI. İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGENİN DURUŞMADA OKUNMASI VE ANLATILMASI ....................... 318

VII. İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGE VE DAVA ZAMANAŞIMI ................................................................................ 325

A. İddianame Yerine Geçen Belgenin Dava Zamanaşımını Kesmeyeceği Görüşü ........................................ 326

B. İddianame Yerine Geçen Belgenin Dava Zamanaşımını Keseceği Görüşü ............................................... 327

C. Yüce Divana Sevk Kararı ve Dava Zamanaşımı ...................... 329

D. Son Soruşturmanın Açılması Kararı ile Lüzumu Muhakeme Kararı ve Dava Zamanaşımı .................................. 329

E. Suç Tutanağı ve Dava Zamanaşımı .......................................... 330

F. İcra Ceza Mahkemesine Şikâyet ve Dava Zamanaşımı ............ 331

G. Görevsizlik Kararı ve Dava Zamanaşımı ................................. 332

H. Değerlendirme .......................................................................... 333

VIII. İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGE VE BİRLEŞTİRME ................................................................................ 334

IX. ZİNCİRLEME SUÇTA İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGE VE HUKUKİ KESİNTİ ..................................................... 338

X. İDDİANAME YERİNE GEÇEN BELGEYE İTİRAZ .................... 341

XI. DEĞERLENDİRME VE ÇÖZÜM ÖNERİSİ ................................. 346

KAYNAKLAR ........................................................................................... 367

Ceza muhakemesi, maddi gerçeğin ortaya çıkarılması için girişilen ortak çabanın bütünüdür. Bu ortak çabanın üç görünümü bulunur: İddia, savunma ve yargılama sonucu hükme varma. İddia olmadan savunma, savunma olmadan da hüküm düşünülemeyeceği için bu üç unsur ceza muhakemesinin yapı taşını oluşturmaktadır. Maddi gerçeğin adli yolla ortaya çıkarılmasının amaçlandığı ceza muhakemesinde başta kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı olmak üzere kişi hak ve hürriyetlerini doğrudan ilgilendiren kurallar söz konusudur. Ceza muhakemesi bir yönüyle ceza adaletinin hızlıca tesisini gerektirirken bir yönüyle de kişi hak ve özgürlüklerinin teminatıdır. Bu kapsamda ceza muhakemesi hukukunun karakteristiği diğer muhakeme hukuku dallarından farklılaşmaktadır. Suç işlendiği iddiası üzerine suçun işlendiği yönünde izlenim oluşursa soruşturma evresi başlamaktadır (CMK m. 160). Kamu davası açılması için iddianame düzenleme görevi savcı tarafından yerine getirilmektedir (CMK m. 170/1). Yeterli şüpheye ulaşınca savcı iddianame düzenler (CMK m. 170/2). Suç işlendiği yönünde yeterli şüpheye ulaşan savcının düzenlediği iddianamenin mahkeme tarafından kabulü veya kabul edilmiş sayılmasıyla kovuşturma evresi başlar. Ceza muhakemesine ilişkin bazı kanunlarda bu kurala aykırı düzenlemeler öngörülmüştür. Bu düzenlemelere göre iddianame yerine geçen belgelerin görevli ve yetkili mahkemeye gönderilmesi ile kamu davası doğrudan başlamaktadır. Yüce Divan’a sevk, bazı kamu görevlilerinin soruşturulması sonucunda düzenlenen son soruşturmanın açılması kararı, suç tutanağı, lüzumu muhakeme kararı, icra ceza mahkemesine sunulan şikâyet ve görevsizlik kararı iddianame yerine geçen belgelerdir. Bu belgelerin iddianameden temel farkı, ara muhakeme aşaması bulunmadığı için mahkeme tarafından kabul edilmesine gerek olmadan doğrudan kamu davasını başlatma gücünü haiz olmaları ve savcının soruşturma evresinde dahlinin bulunmamasıdır. Mevzuatta bu usule ilişkin yeterli düzenleme bulunmamaktadır. Bu boşluğu gidermek amacı ile uygulamada, sorunun çözümünde kıyas yoluna başvurulmaktadır. Ancak kıyasın bu usulde uygulanabilmesi için şartlarının mevcut olup olmadığı hususu inceleme konusu yapılmamıştır. İçtihat ve doktrin bu konuda ve özellikle genel olarak iddianame yerine geçen belgeler ile ilgili yeterli görüş belirtmemiştir. Bu nedenle literatürdeki eksikliğin doldurulması ihtiyacı hasıl olmuştur. İddianame yerine geçen belgeler, ceza muhakemesi hukukunun temel ilkeleri ve etkili soruşturma yükümlülüğü kapsamında önemlidir. Etkili soruşturma yükümlülüğünde bulunan temel kriterlerin iddianame yerine geçen belge ile yürütülen soruşturmada karşılanıp karşılanmadığı problemi ışığında iddianame yerine geçen belgelerin iade edilememesi, dava zamanaşımını kesici etkilerinin olmaması, hukukçu olmayan kişilerce soruşturmanın gerçekleşmesi, savcının iddianame düzenlemede takdir yetkisinin uygulanamayışı, kişilerin şüpheli sıfatını almadan doğrudan sanık statüsüne sokulmaları sorunları temel hak ve özgürlükler ile doğrudan ilgilidir. Ancak bu denli önemli bir konu, doktrinde ve içtihatlarda detaylıca bir kritiğe tabi tutulmuş değildir. İddianame yerine geçen belgelerle ilgili değerlendirmeler doktrinde oldukça azdır. Ceza muhakemesi hukuku ders kitaplarında, lisansüstü tezlerde, monografilerde ve makalelerde konuya sınırlı da olsa temas edilmiştir. Literatürde iddianame yerine geçen belge usulü genel olarak eleştirel şekilde incelenmiştir. Bu eleştiriler genelde kısa gerekçeli, soyut ve yetersiz kalmaktadır. Konuya verilmesi gereken önem yeterli değildir. Literatürde bulunan bu boşluğun sistematik bir biçimde ceza muhakemesi hukukunun temel ilkeleri bazında irdelenerek doldurulması ihtiyacı bulunmaktadır. Temel hak ve hürriyetlerle yakın temas içerisinde bulunan bu konunun tüm yönleriyle açıklanması önem arz etmektedir. Özellikle iddianame yerine geçen belge usulünü etkili soruşturma yükümlülüğü çerçevesince incelemek, çalışmanın esas amacını ve özgünlüğünü ortaya koyacaktır. Etkili soruşturma yükümlülüğü ve ceza muhakemesinin temel ilkeleri baz alınarak oluşturulan “Etkili Soruşturma Yükümlülüğü Kapsamında İddianame Yerine Geçen Belge” başlıklı doktora tez çalışması, Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı Doktora Programı kapsamında Prof. Dr. Erdal YERDELEN danışmanlığında, Prof. Dr. Mustafa AVCI, Prof. Dr. Doğan SOYASLAN, Doç. Dr. Elvan KEÇELİOĞLU ve Dr. Öğr. Üyesi Sibel CAN’dan oluşan jüri önünde savunularak oybirliğiyle başarılı bulunmuştur. Çalışmamın bütün eksiklik ve kusurlarının sadece bana ait olduğunu kabul ederek doktora tez sürecimdeki destekleri dolayısıyla teşekkürlerimi sunmak istediğim pek çok kişi bulunmaktadır. Bu çalışmanın ortaya konulması sürecinde verdiği katkı ve desteklerinden dolayı minnettar olduğum, “çalışmakla alınacak her şeye talibim” sözünü kendime düstur edindiğim, ilkeli ve disiplinli çalışma düzenini her daim kendime örnek aldığım tez danışmanım Sayın Prof. Dr. Erdal YERDELEN’e teşekkürü borç bilirim. Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi Ceza ve Ceza Muhakemesi Hukuku kürsüsünde akademik çalışmalarımızda sağladığı özgür ortam, çalışmalarımıza verdiği katkı ve destekleri ve ayrıca huzurlu bir çalışma ortamı sunduğu için minnetlerimi sunarım. Ömür boyu öğrencileri olmaktan gurur duyacağım Prof. Dr. Erdal YERDELEN, Prof. Dr. Mustafa AVCI, Prof. Dr. Bülent KENT, Doç. Dr. Meral EKİCİ ve Dr. Öğr. Üyesi Çiler Damla BAYRAKTAR hocalarımla birlikte çalışma fırsatı edindiğim için mutluluğumu ifade etmek isterim. Doktora tez sürecine geçmeden önceki aşamada, tüm yoğunluklarına rağmen doktora yeterlik sınavı jürimde yer alma nezaketi gösteren Sayın Prof. Dr. İlhan ÜZÜLMEZ’e ve Sayın Prof. Dr. Olgun DEĞİRMENCİ’ye çok teşekkür ederim. Yüksek lisans eğitimimden bugüne ilmi gelişimimde büyük payı olan ve manevi desteğini her daim hissettiğim, ilk akademik çalışmamda büyük emeği ve teşviği olmasıyla akademik hayatımda önemli bir yeri olan Sayın Dr. Öğr. Üyesi Neyire AKPINARLI’ya minnetimi sunmak isterim. Doktora eğitimim boyunca her konuda hiçbir yardımı esirgemeyen ve akademik gelişimime katkıda bulunan, aynı kürsüde çalışma şansı edindiğim değerli arkadaşlarım ve hocalarım Arş. Gör. Dr. Burak BOZ’a, Arş. Gör. Berna Ayşen YILMAZ’a, Arş. Gör. Dilek Özge ERDEM’e, Arş. Gör. Hüseyin ATEŞ’e ve Arş. Gör. Merve IŞIK ÖZDEM’e çok teşekkür ederim. Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi’nde uzunca bir süre birlikte çalıştığım değerli meslektaşlarım ve dostlarım Arş. Gör. Dilara DÖNMEZKUŞ’a, Arş. Gör. Ekrem Caner KİBAR’a, Arş. Gör. Enis KUŞÇU’ya, Arş. Gör. Ensar KUM’a, Arş. Gör. Esin GÜRSEL DÜĞMECİ’ye, Arş. Gör. Fatih DÜĞMECİ’ye, Arş. Gör. Dr. Hasan Utku ŞATIROĞLU’na, Arş. Gör. Hüseyin ÖZTÜRK’e, Arş. Gör. Mehmet BARUTÇU’ya, Arş. Gör. Muhammed Hakan ÖZATA’ya, Arş. Gör. Muhammed Mansur KARADAĞ’a ve Arş. Gör. Süleyman TEPE’ye bu süreçte verdikleri destekleri için teşekkür ederim. Ayrıca Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi’nde huzurlu ve aile sıcaklığında bir çalışma ortamı sağlayan Dekanımız Sayın Prof. Dr. Mehmet Emin BİLGE’ye, fakülte sekreterimiz Sayın İsmail ÖZCAN’a ve Sosyal Bilimler Enstitüsü Sekreteri Sayın Kenan UYAROĞLU’na da ayrıca teşekkür ederim. Doktora mezuniyeti için gereken doktora tezinden türetilmiş eser yayımı şartını zamanında sağlamam için elinden gelen tüm desteği veren Terazi Hukuk Dergisi editörü Sayın Av. Mutlu DİNÇ’e çok teşekkür ederim. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ndeki lisans eğitimimde Ceza Hukuku Genel Hükümler dersini aldığım sayın Prof. Dr. Türkan YALÇIN’a, Ceza Hukuku Özel Hükümler dersini aldığım sayın Prof. Dr. Muharrem ÖZEN’e ve Ceza Muhakemesi Hukuku dersini aldığım sayın Prof. Dr. Metin FEYZİOĞLU ve sayın Doç. Dr. Fahri Gökçen TANER’e üzerimdeki emekleri için teşekkürü borç bilirim. Dualarıyla her zaman yanımda olan, varlığıyla bana güç veren, tek başına beni bu günlere getiren hem annem hem de babam Fatma TAŞ’a ve sevgi ve desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen kardeşlerime çok teşekkür ederim. Ayrıca kitabın basımında emeği geçen YETKİN Basım Yayım ve Dağıtım A.Ş. sahibi Muharrem BAŞER başta olmak üzere tüm çalışanlarına da teşekkür ederim.