Kamu Personel Hukukunda LİYAKAT İLKESİ

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ................................................................................................. 7

KISALTMALAR .............................................................................. 15

GİRİŞ ................................................................................................. 19

BİRİNCİ BÖLÜM

LİYAKAT İLKESİNİN ANLAMI, KAPSAMI VE

GELİŞİM SÜRECİ

I. KAMU GÖREVLİLERİ ................................................................................ 23

A. Kamu Görevlisi Kavramı ......................................................................... 24

1. Geniş Anlamda Kamu Görevlisi ..................................................... 25

2. Dar Anlamda Kamu Görevlisi ......................................................... 27

B. Kamu Görevliliğinin Türleri .................................................................... 29

1. Memurlar ......................................................................................... 30

2. Diğer Kamu Görevlileri ................................................................... 31

II. LİYAKAT İLKESİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ ........................................ 38

A. Liyakat Kavramı ...................................................................................... 38

B. Yönetimde Liyakat Olgusu ...................................................................... 43

C. Liyakat İlkesinin Gelişim Süreci ............................................................. 47

1. Liyakat Kavramının İlkesel Boyuta Dönüşümü .............................. 47

2. Kayırmacılık Sisteminden Liyakat İlkesine Geçiş .......................... 55

a. Kayırmacılık ve Kayırmacılık Sistemi .................................... 55

b. Kayırmacılık Sisteminin Uygulaması: Amerika Birleşik Devletleri Örneği ....................................................... 59

c. Kayırmacılık Sistemini Sona Erdiren Gelişmeler ................... 64

3. Türkiye’de Liyakat İlkesinin Tarihsel Gelişimi .............................. 68

a. Osmanlı Devleti Döneminde Liyakat İlkesi ............................ 69

b. Cumhuriyet Döneminde Liyakat İlkesi ................................... 81

10

1) Tek Partili Rejim Dönemi ................................................... 83

2) Çok Partili Rejim Dönemi .................................................. 87

III. LİYAKAT İLKESİNİN ANLAMI VE KAPSAMI ..................................... 95

A. Liyakat İlkesinin Tanımı .......................................................................... 96

B. Liyakat İlkesinin Kapsamı ....................................................................... 98

1. Dar Anlamda Liyakat İlkesi ............................................................ 99

2. Geniş Anlamda Liyakat İlkesi ....................................................... 100

İKİNCİ BÖLÜM

LİYAKAT İLKESİNİN ESASLARI VE POZİTİF DÜZENLEMELERE YANSIMASI

I. LİYAKAT İLKESİNİN ANAYASAL TEMELLERİ ............................... 105

A. Kamu Hizmetine Girme Hakkı .............................................................. 110

1. Kamu Hizmetine Girme Hakkının Tanımı ve Düzenleme Alanı .............................................................................................. 111

2. Kamu Hizmetine Girme Hakkının Niteliği ................................... 117

3. Kamu Hizmetine Girme Hakkının Sınırlandırılması ..................... 121

B. Görevin Gerektirdiği Nitelikler.............................................................. 127

1. Tanımı ........................................................................................... 128

2. Kapsamı ve Unsurları .................................................................... 132

a. Mesleki Yeterlik.................................................................... 135

b. Yaraşırlık .............................................................................. 136

c. Güvenilirlik ........................................................................... 138

II. LİYAKAT İLKESİNİN DAYANAĞINI TEŞKİL EDEN ESASLAR ..................................................................................................... 141

A. Eşitlik İlkesi ........................................................................................... 141

1. Genel Olarak Eşitlik ...................................................................... 142

2. Kamu Hizmetine Girmede Eşitlik ................................................. 148

3. Kamu Hizmetine Girmede Pozitif Ayrımcılık ............................... 151

a. Cinsiyet Eşitliğini Sağlama Bakımından .............................. 155

b. Özel Koruma Gerektiren Kişiler Bakımından ....................... 161

B. Yarışma İlkesi ........................................................................................ 170

11

1. Eşitler Arası Yarışma .................................................................... 171

2. Yarışma İlkesine Getirilen İstisnalar ............................................. 174

a. Üst Kademe Yöneticiler ........................................................ 175

b. İstisnai Memurlar .................................................................. 179

c. Kamu Hizmetine Sınavsız Girme Hakkı Tanınanlar ............. 181

C. Adil ve Yeterli Ücret İlkesi .................................................................... 183

1. Ücretin Eşitlenmesi ....................................................................... 185

2. Ücretin Bireyselleştirilmesi ........................................................... 188

D. Hizmet İçi Değerlendirme İlkesi ............................................................ 194

1. Hizmet İçi Değerlendirme Kriterleri ............................................. 199

2. Hizmet İçi Değerlendirme Yöntemleri .......................................... 204

a. Geleneksel Yöntemler ........................................................... 205

b. Çağdaş Yöntemler ................................................................. 206

E. Hizmet İçi Eğitim İlkesi ......................................................................... 208

1. Hizmet İçi Eğitim Yöntemleri ....................................................... 214

2. Üst Kademe Yöneticilerinin Yetiştirilmesi ................................... 216

F. Güvenlik İlkesi ....................................................................................... 221

1. Yasama Organına Karşı Koruma ................................................... 223

2. Yürütme Organına Karşı Koruma ................................................. 227

a. Yasa Güvencesi ..................................................................... 227

b. Kadro Güvencesi ................................................................... 232

c. Görev ve Görev Yeri Güvencesi ........................................... 235

3. Amirlere Karşı Koruma ................................................................. 241

4. Üçüncü Kişilere Karşı Koruma ..................................................... 243

a. Özel Usule Göre Yargılanma Güvencesi .............................. 244

b. Kamu Davasıyla Koruma ...................................................... 246

III. POZİTİF DÜZENLEMELERDE LİYAKAT İLKESİ ............................. 249

A. Devlet Memurları Kanunu’nda Liyakat İlkesi ....................................... 249

1. İlkenin Düzenleniş Biçimi ............................................................. 249

2. Devlet Memurları Kanunu’nda Yer Alan Diğer İlkelerle İlişkisi ............................................................................................ 260

12

a. Liyakat ve Kariyer ................................................................ 260

b. Liyakat ve Sınıflandırma ....................................................... 264

3. İstisnai Memuriyet Uygulaması .................................................... 267

a. İstisnai Memuriyetlere Atanma Koşulları ............................. 270 b. İstisnai Memurlara Uygulanan Hükümler ............................. 276 B. Diğer Yasal Düzenlemelerde Liyakat İlkesi .......................................... 278 C. İşçi İstihdamına Yönelik Mevzuatta Liyakat İlkesi ............................... 281 D. Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinde Liyakat İlkesi ............................. 286 1. Personel İstihdamına İlişkin Hükümler ......................................... 293 2. Kadro Rejimine İlişkin Hükümler ................................................. 300 3. Üst Kademe Yöneticilerine İlişkin Hükümler ............................... 307

a. Türk Hukukunda Üst Kademe Yönetici Kavramı ................. 309 b. 3 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesine Göre Üst Kademe Yöneticiler .............................................................. 316 c. Üst Kademe Yöneticilerinin Atanma Usulleri ...................... 320 d. Üst Kademe Yöneticilerinin Atanma Koşulları .................... 328

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

KAMU PERSONEL HUKUKUNDA ÖNGÖRÜLEN ARAÇ VE UYGULAMALARIN LİYAKAT İLKESİ BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

I. ADAYLARDA ARANAN KOŞULLAR..................................................... 335

A. Kamu Hizmetine Girişte Aranan Koşullar ............................................. 337

1. Genel Koşullar ............................................................................... 338

a. Türk Vatandaşı Olmak .......................................................... 338

b. Yaş Koşulu ............................................................................ 343

c. Öğrenim Koşulu .................................................................... 349

d. Kamu Haklarından Mahrum Bulunmamak ........................... 351

e. Memuriyete Engel Nitelikte Ceza Mahkumiyeti Bulunmamak ......................................................................... 354

f. Askerlik Koşulu .................................................................... 358

g. Sağlık Koşulu ........................................................................ 360

13

2. Özel Koşullar ................................................................................. 363

B. Hizmet İçi Yükselmede Aranan Koşullar .............................................. 368

II. SINAV UYGULAMALARI ........................................................................ 374

A. Ölçme ve Değerlendirme Aracı Olarak Sınavlar ................................... 375

B. Sınav Türleri .......................................................................................... 376

1. Atanmaya Esas Bakımdan Sınav Türleri ....................................... 376

a. Merkezi Sınavlar ................................................................... 377

b. Kurumsal Sınavlar ................................................................ 379

2. Yapılış Şekli Bakımından Sınav Türleri ........................................ 382

a. Yazılı Sınav ........................................................................... 383

b. Sözlü Sınav ........................................................................... 384

c. Mülakat ................................................................................. 385

d. Uygulamalı Sınav.................................................................. 388

C. Sınav Uygulamalarına İlişkin İlkeler ..................................................... 389

1. Sınav Öncesi Aşamaya İlişkin İlkeler ........................................... 390

a. Etkili ve Yeterli Duyurma ..................................................... 390

b. Başvuru İmkanı Tanıma ........................................................ 392

2. Sınav Aşamasına İlişkin İlkeler ..................................................... 394

a. Geçerlilik .............................................................................. 395

b. Güvenirlik ............................................................................. 402

c. Sözlü Sınavlara ve Mülakatlara İlişkin Usuli İlkeler ............ 406

1) Sınav Komisyonunun Usulüne Uygun Oluşturulması ............................................................... 411

2) Sınav Sorularının ve Cevaplarının Hazırlanarak Tutanağa Bağlanması ................................................... 416

3) Değerlendirmenin Gerekçelendirilmesi ........................ 419

4) Sesli ve Görüntülü Kaydın Alınması ............................ 421

3. Sınav Sonuçlarına İlişkin İlkeler ................................................... 430

a. Başarı Derecesine Göre Sıralama ......................................... 431

b. Sonuçlar Hakkında Bilgi Verme ........................................... 433

D. Sınavlara Çağrılacak Aday Sayısının Belirlenmesi ............................... 437

14

III. GÜVENLİK SORUŞTURMASI ................................................................. 440

A. Güvenlik Soruşturmasının Hukuki Dayanağı ........................................ 442

1. Anayasal Dayanağı ........................................................................ 442

2. Yasal Dayanağı ............................................................................. 445

B. Güvenlik Soruşturmasının Tanımı, Kapsamı ve Uygulaması ................ 452

1. Güvenlik Soruşturması ve Arşiv Araştırması Kavramları ............. 452

2. Güvenlik Soruşturması Yapılacak Personel .................................. 458

3. Güvenlik Soruşturması Yapmaya Yetkili Makamlar..................... 461

4. Güvenlik Soruşturması Kapsamında Elde Edilen Kişisel Verilerin Korunması ...................................................................... 463

C. Güvenlik Soruşturmasının Sonuçlandırılması ve Yargısal Denetimi ................................................................................................ 466

1. Güvenlik Soruşturmasının Sonuçlandırılması ............................... 466

2. Güvenlik Soruşturmasının Yargısal Denetimi ............................... 468

a. Güvenlik Soruşturmasının Tek Başına İdari Davaya Konu Edilebilirliği ................................................................ 468

b. Güvenlik Soruşturmasının İçerik Denetimi .......................... 470

1) Salt İstihbari Nitelikteki Bilgilere Dayanan Değerlendirmeler Bakımından ..................................... 472

2) Adli Sicil Kayıtlarını Esas Alan Değerlendirmeler Bakımından ..................................... 474

3) Yakınların Durumunu Esas Alan Değerlendirmeler Bakımından ..................................... 477

IV. HİZMET İÇİ DEĞERLENDİRME UYGULAMALARI ......................... 479

A. Türk Hukukunda Hizmet İçi Değerlendirme Uygulamalarının Tarihsel Gelişim Süreci ......................................................................... 480

B. Devlet Memurları Kanunu’na Göre Memurların Değerlendirilmesi .................................................................................. 482

1. 6111 sayılı Kanun Öncesi Değerlendirme Sistemi: Sicil Sistemi ........................................................................................... 483

2. 6111 sayılı Kanun Sonrası Değerlendirme Sistemi ....................... 485

C. Hizmet İçi Değerlendirmeye İlişkin Diğer Yasal Düzenlemeler ........... 491

SONUÇ .................................................................................................................. 499

KAYNAKÇA ......................................................................................................... 503

Yönetimde liyakat meselesi, belli bir zamana ya da kültüre ait olmaksızın yönetim olgusunun bulunduğu her dönemde esas alınması öğüt edilen temel konulardan biri olmuş, adil ve güçlü bir devlet yönetiminde bulunması gereken unsurlardan biri olarak kabul edilmiştir. Günümüzde ise insan haklarına dayalı demokratik hukuk devletlerinde bireylere tanınan haklar düzeni, kamu kesiminde görev alacakların sahip oldukları nitelikler doğrultusunda istihdam edilmelerini zorunlu kılmaktadır. Bu bakımdan, liyakat ilkesini, fırsat eşitliğinin hakim kılındığı bir düzene işaret eden, toplumun demokratik bir yönetime sahip olup olmadığını belirleyen ölçütlerden biri olarak kabul etmek gerekir. Liyakatin devlet ve toplum nezdindeki önemine karşın, konuya hukuki boyutuyla ele alan eserlerin oldukça az olduğunu belirtmek gerekir. Nitekim bu durum, konunun daha çok yönetim ve siyaset bilimleri bakımından ele alınmasına, hukuki boyutunun ise çoğu zaman göz ardı edilmesine yol açmıştır. Bu nedenle, Kamu Personel Hukukunda Liyakat İlkesi başlığını taşıyan bu çalışmada, liyakat ilkesi hukuki boyutuyla ele alınmıştır. Çalışma genel olarak, liyakatin dayanağını teşkil eden esasları ortaya koymak suretiyle, uygulamada liyakatin tatbikinde yaşanan sorunlara hukuki çözümler getirmek amacını taşımaktadır. Çalışmanın geliştirilmesi ve tamamlanması aşamasında rehberlik etmiş, desteklerini ve emeklerini esirgemeyerek katkıda bulunmuş hocalarıma teşekkür ederim.

Bu vesileyle örnek aldığım, sorularıma verdiği cevaplarıyla ve tavsiyeleriyle ufkumu açan danışman hocam Sn. Prof. Dr. Turan YILDIRIM’a sonsuz şükranlarımı sunuyorum. Yine, Sn. Prof. Dr. Nur Zeliha KAMAN’a, Sn. Doç. Dr. Hüseyin Melih ÇAKIR’a, Sn. Dr. Öğretim Üyesi Ömer Faruk EROL’a ve Sn. Dr. Öğretim Üyesi Ebru ZEYBEK CEBECİ’ye içten teşekkür ediyorum. Çalışmamı okuma nezaketinde bulunan, eleştirileri ve tavsiyelerini esirgemeyen Sn. Doç. Dr. Ali Kerem KAYHAN’a, Sn. Dr. Öğretim Üyesi Hayrettin YILDIZ’a, Sn. Dr. Öğretim Üyesi Abdurrahman TEKİN’e, Sn. 8 Araştırma Görevlisi Ömer TEMEL’e teşekkürlerimi sunuyorum. Akademiye adım attığım günden bu yana her alanda desteğini eksik etmeyen Sn. Doç. Dr. Sırrı Düğer hocama ayrıca teşekkürlerimi sunuyorum. Bu günlere gelmemde en büyük rolü üstlenen sevgili ağabeyim Metin ÖZTUNÇ’a ve diğer kardeşlerime teşekkür ederim.

Son olarak, içinde bulunduğum bu yoğun çalışma sürecinde hep yanımda olan, gösterdiği sabır ve fedakarlığın karşılığını asla ödeyemeyeceğim değerli eşim Ayşe Büşra ÖZTUNÇ’a şükranlarımı sunarım. Ayrıca kitabın basımında emeği geçen YETKİN Basım Yayım ve Dağıtım A.Ş. sahibi Muharrem BAŞER başta olmak üzere tüm çalışanlarına da teşekkür ederim. Dr. Hikmet ÖZTUNÇ