Medenî Usûl Hukukunda İradî Taraf Değişikliği

ÖNSÖZ 7

İÇİNDEKİLER 9
KISALTMALAR 19

GİRİŞ
A- KONUNUN ÖNEMİ VE ÇALIŞMANIN AMACI 23
B- KONUNUN KAPSAMI VE İNCELEME YÖNTEMİ 25

BİRİNCİ BÖLÜM
İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİNE İLİŞKİN GENEL BİLGİLER

§ 1- İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİ KAVRAMI VE İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİNE DUYULAN İHTİYACIN NEDENİ İLE İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİNİN AMACI
A- İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİ KAVRAMI VE TERİM SORUNU 31
B- İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİNE İHTİYAÇ DUYULMASININ NEDENİ 36
C- İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİNİN AMACI 38
D- İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİNE İLİŞKİN HÜKMÜN (m.124) UYGULAMA ALANI VE UYGULANMA ZAMANI 40
I- Uygulama Alanı 40
II- Uygulanma Zamanı 47

§ 2- İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİ VE DAVADA TARAF KAVRAMI
A- GENEL OLARAK 51
B- DAVADA TARAFIN BELİRLENMESİNİN NEDENİ VE TARAF KAVRAMININ ÖNEMİ 53
C- DAVADA TARAF KAVRAMI 56
I- Genel Olarak 56
II- Davada Taraf Kavramına İlişkin Teoriler 57
1- Maddi Taraf Teorisi 57
2- Şeklî Taraf Teorisi 59
3- Fonksiyonel (İşlevsel) Taraf Teorisi 62
4- Görüşümüz 63

§ 3- TARAF KAVRAMIYLA BAĞLANTILI USÛLÎ KAVRAMLAR VE SIFAT KAVRAMI
A- TARAF KAVRAMIYLA BAĞLANTILI USÛLΠKAVRAMLAR 70
I- Genel Olarak 70
II- Taraf Ehliyeti 71
III- Dava Ehliyeti 76
IV- Dava Takip Yetkisi 80
V- Dava Açma ve Davayı Takip Ehliyeti 92
B- TARAF VE SIFAT KAVRAMLARI 95

§ 4- İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİ İLE KANUNÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİ VE İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİ İLE TARAFTA DÜZELTME YAPILMASI AYRIMLARI
A- İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİ İLE KANUNÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİ 103
I- Genel Olarak 103
II- İradî Taraf Değişikliği 105
1- Mevcut Tarafın Yerine Başka Kişi veya Kişilerin Geçirilmesi Suretiyle İradî Taraf Değişikliği (İradî Taraf Değişimi) 106
2- Mevcut Tarafın Yanına Başka Kişi veya Kişilerin Taraf Olarak Katılması Suretiyle Gerçekleştirilen İradî Taraf Değişikliği (İradî Taraf Katılımı) 
III- Kanunî Taraf Değişikliği 110
1- Genel Olarak 110
2- Küllî Halefiyet İlkesi Gereğince Gerçekleştirilen Taraf Değişikliği 114
a- Taraflardan Birinin Ölümü Durumunda Gerçekleştirilen Taraf Değişikliği 114
b- Taraflardan Birinin Tüzel Kişiliğinin Sona Ermesi Nedeniyle Gerçekleştirilen Taraf Değişikliği 120
3- Dava Esnasında Taraflardan Birinin İflâsı Durumunda Taraf Değişikliği 122
4- Dava Konusunun Devri Nedeniyle Taraf Değişikliği 124
5- Mecburi Dava Arkadaşlığı Bulunan Tarafta Eksiklik Bulunması Durumunda Taraf Değişikliği 127
B- İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİ İLE TARAFTA DÜZELTME YAPILMASI AYIRIMI 135

§ 5- İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİNE İLİŞKİN MEVZUAT VE UYGULAMADAKİ DURUM
A- GENEL OLARAK 144
B- İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİNE İLİŞKİN BİR HÜKÜM İÇERMEYEN 1086 SAYILI KANUN’UN YÜRÜRLÜKTE OLDUĞU DÖNEM 148
I- Genel Olarak 148
II- İradî Taraf Değişikliği Konusunda Doktrindeki Görüşler 149
III- İradî Taraf Değişikliği Konusunda Uygulamadaki Durum 151
1- İradî Taraf Değişikliğinin Kural Olarak Yasak Olması ve Bunun Islah Yolu İle Dahi Gerçekleştirilemeyeceği 151
2- İradî Taraf Değişimine İzin Verilen İstisnai Haller 154
a- Maddi Hatanın Düzeltilmesi 154
b- Temsilcide Yanılma 159
C- İRADÎ TARAF DEĞİŞİKLİĞİNE İLİŞKİN HÜKÜM İÇEREN 6100 SAYILI KANUN’UN YÜRÜRLÜĞE GİRMESİNDEN SONRAKİ DÖNEM 167
I- Genel Olarak 167
II- İradî Taraf Değişikliğinin Kural Olarak Karşı Tarafın Rızasıyla Yapılabilmesi 168
1- Genel Olarak 168
2- İradî Taraf Değişikliğine İlişkin Hükme İstinadenDavacı ve Davalı Tarafta Taraf Değişiminin Yapılabilmesi 169
3- İradî Taraf Değişikliğine İlişkin Hükme İstinadenDavacı ve Davalı Tarafta Mecburî veya İhtiyarî Dava Arkadaşlığı Meydana Getirilebilmesi 172
III- İradî Taraf Değişikliğinden Önceki ve Sonraki Dava Konuları Arasında Maddi Bir Bağlantı Bulunması Gerekliliği 177
IV- Karşı Tarafın Rızası Aranmaksızın İradî Taraf  Değişikliğine İzin Verilen Haller 182
1- Genel Olarak 182
2- Maddi Hata Nedeniyle Gerçek Tarafın Yanlış Gösterilmesi 186
3- Dürüstlük Kuralına Aykırı Olmayan Taraf Değişikliği Talebi 188
4- Kabul Edilebilir Bir Yanılgı Nedeniyle Karşı Tarafın Yanlış veya Eksik Gösterilmesi 191
a- Genel Olarak 191
b- Davacı veya Vekilinin Hukuki veya Fiili Yanılgısı Nedeniyle Tarafın Yanlış veya Eksik Gösterilmesi 192
c- Karşı Tarafın veya Üçüncü Kişilerin Verdiği Yanlış Bilgiye Dayalı Olarak Tarafın Yanlış veya Eksik Gösterilmesi 195
d- Temsilcide Yanılma 196
V- Islah Yolu İle İradî Taraf Değişikliği Yapılmasının Mümkün Olmaması 197
VI- Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 124. Maddesine İlişkin Değişiklik Önerimiz 200

İKİNCİ BÖLÜM
İRADÎ TARAF DEĞİŞİMİ

§ 6- İRADÎ TARAF DEĞİŞİMİNİN HUKUKÎ NİTELİĞİ
A- GENEL OLARAK 203
B- İRADÎ TARAF DEĞİŞİMİNİN HUKUKÎ NİTELİĞİ HAKKINDAKİ TEORİLER 204
I- Dava Değişikliği Teorisi 204
1- Dava Değişikliği Teorisinin Kabulüne İlişkin Gerekçeler 205
2- Dava Değişikliği Teorisinin Kabulünün Sonuçları ve Sakıncaları 207
II- Davanın Geri Alındığı ve Yeni Bir Dava Açıldığı Teorisi 211
III- İradî Taraf Değişiminin Kendine Özgü (Sui Generis) Bir Usûl Hukuku Kurumu Olduğu Teorisi 216
IV- Görüşümüz 218
C- KENDİNE ÖZGÜ BİR USÛL HUKUKU KURUMU OLAN İRADÎ TARAF DEĞİŞİMİNİN KOŞUL VE SONUÇLARININ BELİRLENMESİNDE UYGULANACAK HÜKÜMLER 220
I- Genel Olarak 220
II- İradî Taraf Değişiminin Koşul ve Sonuçlarının Belirlenmesinde Uygulanacak Hükümler Konusunda
İleri Sürülen Görüşler 221
III- Görüşümüz 224

§ 7- DAVACI TARAFTA İRADÎ TARAF DEĞİŞİMİ
A- GENEL OLARAK 227
B- DAVACI TARAFTA İRADÎ TARAF DEĞİŞİMİ YAPILMASINA İLİŞKİN TALEP VE TALEBİN KABULÜ İÇİN GEREKLİ RIZALAR 229
I- Genel Olarak 229
II- Eski Davacının Davacı Değişimi Yapılmasına İlişkin Talebi ve Talebin Şekli 229
III- Yeni Davacının Rızası ve Şekli 233
IV- Davalının Rızası ve Şekli 234
C- DAVACI TARAFTA İRADÎ TARAF DEĞİŞİMİNİN GERÇEKLEŞTİRİLMESİNDE KARŞILAŞILABİLECEK SORUNLAR 237
I- Rıza Eksikliğinin Mahkeme Kararı İle İkame Edilip Edilemeyeceği Sorunu 237
II- İradî Davacı Değişiminin Gerçekleşmiş Sayılması İçin Mahkemenin İzninin Gerekli Olup Olmadığı Sorunu 242
III- Davacı Tarafta Taraf Değişimi Yapılmasına İlişkin Talep Üzerine Verilen Karara Karşı Kanun Yoluna  Başvuru Olanağının Bulunup Bulunmadığı Sorunu 246
D- DAVACI TARAFTA İRADÎ TARAF DEĞİŞİMİNİN SONUÇLARI 248
I- Davacı Tarafta İradî Taraf Değişiminin Maddi Hukuka İlişkin Sonuçları 248
1- Eski Davacı Bakımından İradî Taraf Değişiminin  Maddi Hukuka İlişkin Sonuçları 248
2- Yeni Davacı ve Davalı Bakımından İradî Taraf Değişiminin Maddi Hukuka İlişkin Sonuçları 249
II- Davacı Tarafta İradî Taraf Değişiminin Usûl Hukukuna İlişkin Sonuçları 251
1- Genel Olarak 251
2- Yargılama Giderlerinin Durumu 253
a- Genel Olarak 253
b- Harçlar 257
c- Masraflar 259
d- Vekâlet Ücreti 260
E- MEVCUT YARGILAMA SONUÇLARININ BAĞLAYICILIĞI SORUNU 263
F- KANUN YOLU AŞAMASINDA DAVACI TARAFTA İRADÎ TARAF DEĞİŞİMİ 267
I- İstinaf Kanun Yolunda Davacı Tarafta İradî Taraf Değişimi 267
II- Temyiz Kanun Yolunda İradî Taraf Değişiminin Mümkün Olmaması 273

§ 8- DAVALI TARAFTA İRADÎ TARAF DEĞİŞİMİ
A- GENEL OLARAK 276
B- DAVALI TARAFTA İRADÎ TARAF DEĞİŞİMİ YAPILMASINA İLİŞKİN TALEP VE TALEBİN KABULÜ İÇİN GEREKLİ RIZA 279
I- Davacının Davalı Değişimine İlişkin Talebi ve Talebin Şekli 279
II- Eski Davalının Rızası ve Şekli 282
III- Yeni Davalının Rızasına İhtiyaç Bulunmaması 284
C- DAVALI TARAFTA İRADÎ TARAF DEĞİŞİMİNİN GERÇEKLEŞMESİ BAKIMINDAN KARŞILAŞILABİLECEK SORUNLAR 286
I- Rıza Eksikliğinin Mahkeme Kararı İle İkame Edilip Edilemeyeceği Sorunu 286
II- Davalı Tarafta İradî Taraf Değişiminin Gerçekleşmiş Sayılması İçin Mahkemenin İzninin Gerekli Olup Olmadığı Sorunu 288
III- Davalı Tarafta Taraf Değişimi Yapılmasına İlişkin Talep Üzerine Verilen Karara Karşı Kanun Yoluna Başvuru Olanağının Bulunup Bulunmadığı Sorunu 288
D- DAVALI TARAFTA İRADÎ TARAF DEĞİŞİMİNİN SONUÇLARI 289
I- Davalı Tarafta İradî Taraf Değişiminin Maddi Hukuka İlişkin Sonuçları 289
1- Eski Davalı Bakımından İradî Taraf Değişiminin Maddi Hukuka İlişkin Sonuçları 289
2- Yeni Davalı ve Davacı Bakımından İradî Taraf Değişiminin Maddi Hukuka İlişkin Sonuçları 290
II- Davalı Tarafta İradî Taraf Değişiminin Usûl Hukukuna İlişkin Sonuçları 291
1- Genel Olarak 291
2- Yargılama Giderlerinin Durumu 293
a- Genel Olarak 293
b- Harçlar 293
c- Masraflar 293
d- Vekâlet Ücreti 295
E- MEVCUT YARGILAMA SONUÇLARININ
BAĞLAYICILIĞI SORUNU 296
F- KANUN YOLU AŞAMASINDA DAVALI TARAFTA
İRADÎ TARAF DEĞİŞİMİ 298
I- İstinaf Kanun Yolunda Davalı Tarafta İradî Taraf Değişimi 298
II- Temyiz Kanun Yolunda İradî Taraf Değişiminin
Mümkün Olmaması 301

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
İRADÎ TARAF KATILIMI
§ 9- İRADÎ TARAF KATILIMI VE HUKUKİ NİTELİĞİ İLE BU KATILIMIN KOŞUL VE SONUÇLARININ BELİRLENMESİNDE UYGULANACAK HÜKÜMLER
A- İRADÎ TARAF KATILIMI 303
B- İRADÎ TARAF KATILIMININ HUKUKÎ NİTELİĞİ 308
I- Genel Olarak 308
II- İradî Taraf Katılımının Hukukî Niteliğine İlişkin Görüşler 308
1- İradi Taraf Katılımının Dava Değişikliği Niteliğinde Olduğu Görüşü 308
2- İradi Taraf Katılımının Yeni Bir Dava Açılması Niteliğinde Olduğu Görüşü 309
3- İradi Taraf Katılımının Kendine Özgü Bir Usûl Hukuku Kurumu Olduğu Görüşü 310
4- Görüşümüz 310
C- İRADÎ TARAF KATILIMININ KOŞUL VE SONUÇLARININ BELİRLENMESİNDE UYGULANACAK HÜKÜMLER 311
I- Genel Olarak 311
II- İradî Taraf Katılımının Koşul ve Sonuçlarının Belirlenmesinde Uygulanacak Hükümlere İlişkin Görüşler 312
III- Görüşümüz 313
§ 10- DAVACI TARAFTA İRADÎ TARAF KATILIMI
A- GENEL OLARAK 316
B- DAVACI TARAFTA İRADÎ TARAF KATILIMINA İLİŞKİN TALEP VE TALEBİN KABULÜ İÇİN GEREKLİ RIZA 317
I- Yeni Davacının Katılım Talebi ve Talebin Şekli 317
II- Eski Davacının Rızası 319
III- Davalının Rızası 320
C- DAVACI TARAFTA İRADÎ TARAF KATILIMININ GERÇEKLEŞMESİ BAKIMINDAN KARŞILAŞILABİLECEK SORUNLAR 321
I- Rıza Eksikliğinin Mahkeme Kararı İle İkame Edilip Edilemeyeceği Sorunu 321
II- Davacı Tarafta İradî Taraf Katılımının Gerçekleşmiş Sayılabilmesi İçin Mahkemenin İzninin Gerekli Olup Olmadığı Sorunu 323
III- Davacı Tarafta Taraf Katılımı Yapılmasına İlişkin Talep Üzerine Verilen Karara Karşı Kanun Yoluna Başvuru Olanağının Bulunup Bulunmadığı Sorunu 325
D- DAVACI TARAFTA İRADÎ TARAF KATILIMININ SONUÇLARI 327
I- Davacı Tarafta İradî Taraf Katılımının Maddi Hukuka İlişkin Sonuçları 327
1- Eski Davacı Bakımından İradî Taraf Katılımının Maddi Hukuka İlişkin Sonuçları 327
2- Yeni Davacı Bakımından İradî Taraf Katılımının Maddi Hukuka İlişkin Sonuçları 328
II- Davacı Tarafta İradî Taraf Katılımının Usûl Hukukuna İlişkin Sonuçları 329
1- Genel Olarak 329
2- Yargılama Giderlerinin Durumu 330
a- Genel Olarak 330
b- Harçlar 331
c- Masraflar 333
d- Vekâlet Ücreti 334
E- MEVCUT YARGILAMA SONUÇLARININ BAĞLAYICILIĞI SORUNU 334
F- KANUN YOLU AŞAMASINDA DAVACI TARAFTA İRADÎ TARAF KATILIMI 336
I- İstinaf Kanun Yolunda İradî Taraf Katılımının Mümkün Olmaması 336
II- Temyiz Kanun Yolunda İradi Taraf Katılımının Mümkün Olmaması 338
§ 11- DAVALI TARAFTA İRADÎ TARAF KATILIMI
A- GENEL OLARAK 339
B- İRADÎ DAVALI KATILIMINA İLİŞKİN TALEP VE
TALEBİN KABULÜ İÇİN GEREKLİ RIZA 341
I- Davacının Yeni Davalının Katılımına İlişkin Talebi ve Talebin Şekli 341
II- Eski Davalının Rızası 343
III- Yeni Davalının Rızasının Gerekli Olmaması 345
C- DAVALI TARAFTA İRADÎ TARAF KATILIMININ GERÇEKLEŞMESİ BAKIMINDAN KARŞILAŞILABİLECEK SORUNLAR 346
I- Rıza Eksikliğinin Mahkeme Kararı İle İkame Edilip
Edilemeyeceği Sorunu 346
II- Davalı Tarafta İradî Taraf Katılımının Gerçekleşmiş Sayılması İçin Mahkemenin İzninin Gerekli Olup Olmadığı Sorunu 348
III- Davalı Tarafta İradî Taraf Katılımı Yapılmasına İlişkin Talep Üzerine Verilen Karara Karşı Kanun Yoluna Başvuru Olanağının Bulunup Bulunmadığı Sorunu 348
D- DAVALI TARAFTA İRADÎ TARAF KATILIMININ SONUÇLARI 348
I- Davalı Tarafta İradî Taraf Katılımının Maddi Hukuka İlişkin Sonuçları 348
1- Eski Davalı Bakımından İradî Taraf Katılımının Maddi Hukuka İlişkin Sonuçları 348
2- Yeni Davalı Bakımından İradî Taraf Katılımının Maddi Hukuka İlişkin Sonuçları 349
II- Davalı Tarafta İradî Taraf Katılımının Usûl Hukukuna İlişkin Sonuçları 350
1- Genel Olarak 350
2- Yargılama Giderlerinin Durumu 351
a- Genel Olarak 351
b- Harçlar 352
c- Masraflar 352
d- Vekâlet Ücreti 353
E- MEVCUT YARGILAMA SONUÇLARININ BAĞLAYICILIĞI SORUNU 353
F- KANUN YOLU AŞAMASINDA DAVALI TARAFTA İRADÎ TARAF KATILIMI 354
I- İstinaf Kanun Yolunda İradî Taraf Katılımının Mümkün Olmaması 354
II- Temyiz Kanun Yolunda İradî Taraf Katılımının Mümkün Olmaması 355
SONUÇ 357
KAYNAKÇA 369

A- KONUNUN ÖNEMİ VE ÇALIŞMANIN AMACI

İnceleme konumuz, ilk kez 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 124. maddesiyle düzenlenerek Türk hukukunda yerini almış olan “Medenî Usûl Hukukunda İradî Taraf Değişikliği”dir.

Bilindiği gibi, bir davada iki taraf sistemi geçerli olup davada davacı ve davalı olmak üzere iki taraf bulunmaktadır. Davanın tarafları dava dilekçesiyle belirlenir (m.119/1-b) ve dava, kural olarak, dilekçede belirlenen taraflarla sonuna kadar sürdürülür. Davada taraf olmaya bağlanan önemli sonuçlar bulunduğundan[1], dava esnasında tarafların aynı kalmasına yargılamanın her aşamasında re’sen dikkat edilmesi gerekir[2]. Fakat kabul edilebilir bir yanılgı, örneğin, fiilî veya hukukî bilgisizlik nedeniyle dava dilekçesinde tarafın yanlış veya eksik belirlenmesi de mümkündür. Tarafın yanlış veya eksik belirlendiği görülmekte olan dava esnasında tespit edildiğinde, yanlış tarafın yerine gerçek tarafın geçirilmesi veya taraftaki eksikliğin tamamlanması ihtiyacı ortaya çıkar. Böyle bir durumda taraf değişikliği yapılmazsa, dava, tarafların dava takip yetkilerinin bulunmaması nedeniyle dinlenebilir olmadığı veya taraf sıfatlarının bulunmaması nedeniyle haksız olduğu gerekçeleriyle reddedilecektir. Bundan sonra uyuşmazlık mümkün olduğunca gerçek taraflar arasında yeni bir dava açılmasıyla baştan başlatılacaktır. Bu sonuç, ne hatasını mümkün olduğunca basit, hızlı ve ucuz bir şekilde telafi ederek davanın gerçek tarafla yürütülmesini isteyen davacı için ne de usûl ekonomisi nedenleriyle hukukî uyuşmazlığı hızlı ve nihai olarak sonuçlandırması gereken yargı için arzu edilen bir durumdur[3].

Davanın taraflarının yanlış veya eksik gösterilmiş olması durumunda, iradî taraf değişikliği yapılmak suretiyle gerçek taraflarla davaya devam etmek arzu edilen sonuçtur. Ancak her hukuk sisteminde davada iradî taraf değişikliği kabul edilmemiş; iradî taraf değişikliği yapılmasını kabul eden hukuk sistemlerinde de iradî taraf değişikliğine bazı koşullarla izin verilmiştir. Zira davanın taraflarının belirli koşullara bağlı olmaksızın değiştirilmesi, yargılamanın belli bir düzen içinde yürütülmesine engel olacağı gibi, hukukî dinlenilme hakkı gibi bazı usûlî ilkelerin ihlâline de yol açabilir. Yine, bu konuda bir sınırlama olmaması, bazı usûl hükümlerine, örneğin, davanın davalının açık rızası olmaksızın geri alınamayacağına ilişkin hükme (m.123) aykırı olur. Sonuç olarak, yararlarının yanı sıra doğurabileceği sakıncalar nedeniyle, dava esnasında iradî taraf değişikliği yapılmasını kabul eden hukuk sistemlerinde, iradî taraf değişikliği bazı koşullara bağlı tutulmuştur.

1086 sayılı Hukuk Usûlü Muhakemeleri Kanunu’nda iradî taraf değişikliği yapılabilmesine ilişkin bir düzenleme mevcut değildi. Bu Kanun’un yürürlükte olduğu dönemde, Doktrinde genellikle iradî taraf değişikliği yapılması gerektiği; hatta bunun ıslah yoluyla da mümkün olması gerektiği ifade edilmekteydi[4]. Ancak Yargıtay tarafından, maddî hata veya temsilcide yanılma gibi sınırlı haller, 1086 sayılı Kanun’un 80. maddesine göre, maddî hatanın düzeltilmesi kapsamında kabul edilerek taraf değişikliği yapılmasına izin verilmekte; bunun dışında iradî taraf değişikliği yapılması kabul edilmemekteydi[5]. Bu nedenle, 1086 sayılı Kanun’un yürürlükte olduğu dönemde, Yargıtay’ın sınırlı olarak iradî taraf değişikliğine izin verdiği haller dışında, gerçek tarafın yanlış veya eksik belirlenmiş olması durumunda açılmış olan bir davanın reddi ve yeni bir dava açılması gerekmekteydi. Bu uygulama, gereksiz yere dava açılmasına ve reddedilen davada yapılmış olan işlemlerin tekrar yapılması suretiyle emek, zaman ve gider kaybına neden olmaktaydı.

1086 sayılı Kanun’un yürürlükte olduğu dönemde uygulamada taraf değişikliği ile ilgili ortaya çıkan sorunlar ve iradî taraf değişikliği yapılmasına duyulan ihtiyaç nedeniyle 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 124. maddesinde iradî taraf değişikliğine ilişkin hükümler düzenlenmiştir. Bu düzenleme bu konuda kapsamlı bir çalışma yapılmasına ilişkin ihtiyacı da beraberinde getirmiştir.

İradî taraf değişikliğinin doçentlik tez konusu olarak seçilmesinin nedeni, yeni ve önemli bir kurum olmasına karşın, bu konuda Türk hukukunda sınırlı sayıda makale ve genel eserlerdeki konuyla ilgili açıklamalar dışında monografik bir çalışmanın bulunmamasıdır. 1086 sayılı Kanun’da iradî taraf değişikliğine ilişkin bir hükmün bulunmaması ve bu dönemde Yargıtay’ın, kural olarak, iradî taraf değişikliğine izin vermeyen uygulamasının etkisiyle olsa gerek Türk hukukunda iradî taraf değişikliği konusu, üzerinde çalışma yapılması bakımından rağbet görmemiş; bu konuda sınırlı sayıda bilimsel çalışma yapılmıştır. Yine, iradî taraf değişikliğine ilişkin 6100 sayılı Kanun’da düzenleme yapılmakla birlikte (m.124), bu düzenlemede iradî taraf değişikliğinin tüm türlerini kapsayacak şekilde koşulları ve iradî taraf değişikliğinin sonuçları belirtilmemiştir. Oysa iradî taraf değişikliğinin koşulları ve özellikle sonuçlarının belirlenmesi uygulama açısından önem arz eder. Belirtilen nedenlerle “iradî taraf değişikliği” doçentlik tez konusu olarak seçilmiştir.

Bu çalışmanın amacı, iradî taraf değişikliğinin hukukî niteliği ile iradî taraf değişikliği yapılmasının koşullarını ve sonuçlarını belirlemek; bu bağlamda, uygulamada ortaya çıkan veya çıkması muhtemel sorunlara çözüm önerileri getirebilmektir. Ayrıca 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun iradî taraf değişikliğine ilişkin hükümlerinin (m.124), iradî taraf değişikliğine ilişkin sorunların çözümü bakımından yeterli düzenleme içerip içermediğinin değerlendirilmesi ve gerektiğinde olması gereken hukuk bakımından bu konuda öneride bulunulması da bu çalışmayla amaçlanmıştır. Belirtilen amaçların gerçekleştirilmesi için, çalışmada Alman, İsviçre ve Avusturya hukuklarındaki görüş ve içtihatlardan yararlanılarak karşılaştırma yapmaya ve bu konuda bir sonuca varmaya gayret edilmiştir.

Medenî usûl hukukunun zor ve bir o kadar da önemli konularından biri olduğunun idrakine vardığımız taraf öğretisiyle bağlantılı iradî taraf değişikliği konusunda 6100 sayılı Kanun’un yürürlüğe girmesinden sonra hazırlanan bu monografik çalışmanın da yeterli olmayacağının bilincindeyiz. Ancak bu çalışmamız, Türk hukukunda iradî taraf değişikliği konusunda bundan sonra da yapılması gerekli olan çalışmalara bir dayanak teşkil edebilirse, amacımız gerçekleşmiş olacaktır.

Çalışmamızda mukayeseli hukuk bakımından özellikle Alman hukuku esas alınmıştır. Zira Alman hukukunda, iradî taraf değişikliğine ilişkin genel nitelikte bir hüküm bulunmamakla birlikte, bu hukuk alanında gerek Doktrinde gerekse Uygulamada iradî taraf değişikliği yapılabileceği, kural olarak, kabul edilmekte; bu konuda çok sayıda monografik çalışma, makale ve mahkeme içtihadı bulunmaktadır. Ancak çalışmamızda İsviçre ve Avusturya hukuklarında iradî taraf değişikliğine ilişkin uygulama ve görüşlere de mukayese bakımından yer verilmiştir. İradî taraf değişikliğine ilişkin sorunlara çözüm aranırken mümkün olduğunca anılan hukuk alanlarında bu sorunlara önerilen çözümler de incelenmiş; bu çözüm önerilerinin Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 124. maddesi hükümleri karşısında Türk hukuku bakımından uygulanabilirliği değerlendirilmeye çalışılmıştır.

B- KONUNUN KAPSAMI VE İNCELEME YÖNTEMİ

İnceleme konumuz esasen Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 124. maddesinde düzenlenmiş olan “iradî taraf değişikliği”dir. Bu nedenle, çalışma konumuzun kapsamı da, bu maddedeki hükümler uyarınca davada iradî taraf değişikliği yapılması ile sınırlıdır. Çalışma konumuzun başlığı, “davada iradî taraf değişikliği” yerine, “medenî usûl hukukunda iradî taraf değişikliği” olarak belirlenmiştir. Bunun nedeni, öncelikle iradî taraf değişikliğinin yapıldığı davanın hangi hukuk alanına ait olduğunu göstermektir[6]. Medenî usûl hukukunun en geniş bölümü olan çekişmeli yargının temeli, davadır ve taraf terimi de davanın süjelerini ifade etmek için kullanılmaktadır. Ancak iradî taraf değişikliğine ilişkin hükümler (m.124), davadan önce de talep edilebilen geçici hukukî korumalar ile icra mahkemelerindeki itirazın kaldırılmasına ilişkin yargılamada da, niteliğine uyduğu oranda kıyasen uygulama alanı bulabilecektir. “Medenî usûl hukukunda iradî taraf değişikliği”, üst başlık olarak bu halleri de kapsamına almış olacağından, çalışmamızı ifade etmek için bu başlık tercih edilmiştir.

Çalışmamızın kapsamı, davada iradî taraf değişikliği ile sınırlı olmakla birlikte, kanunî taraf değişikliği halleri ile tarafta düzeltme yapılması konularına da çalışmamızda yer verilmiştir. Zira dava esnasında taraf değişikliği yapılması gerektiğinde, bu değişikliğin hangi gruba girdiğini tespit etmek, bu değişikliğe uygulanması gereken hükümler ve taraf değişikliğinin doğuracağı sonuçlar bakımından son derece önemlidir. Dava esnasında yapılması gereken taraf değişikliği kanunî taraf değişikliği olduğunda, karşı tarafın veya davaya çekilecek olan kimsenin rızasına veya hâkimin iznine ihtiyaç olmaksızın bu değişiklik gerçekleştirilebilir ve yeni taraf, mevcut yargılama sonuçlarıyla bağlı olur. Buna karşılık, iradî taraf değişikliği yapılabilmesi için, kural olarak, karşı tarafın rızasına ihtiyaç bulunmaktadır (m.124) ve bu tür taraf değişikliği yapıldığında yeni taraf, kural olarak, mevcut yargılama sonuçlarıyla bağlı olmaz.

Benzer şekilde, tarafın belirlenmesindeki bir yanlışın veya eksikliğin giderilmesi sonucu, tarafın gösterilmesindeki bir yanlışın veya eksikliğin giderilmesi suretiyle iradî bir taraf değişikliği mi yapıldığı (m.124); yoksa tarafın adlandırılmasındaki yanlışın veya eksikliğin giderilmesi suretiyle tarafta düzeltme mi yapıldığını (m.183) tespit etmek de, son derece önemlidir. Zira tarafın adlandırılmasındaki yanlışın veya eksikliğin giderilmesi davanın taraflarında değişikliğe yol açmaz. Bu nedenle, tarafın adlandırılmasındaki yanlışın veya belirsizliğin giderilmesi için, karşı tarafın rızasına veya hâkimin iznine ihtiyaç olmaz. Bu durumda davanın tarafı değişmediğinden, mevcut yargılama sonuçlarıyla bağlılık bakımından bir sorun da ortaya çıkmaz. Belirtilen nedenlerle, iradî taraf değişikliğiyle kanunî taraf değişikliği ve iradî taraf değişikliğiyle tarafta düzeltme yapılması konularına da çalışmamızda yer verilmiştir. Ancak gerek kanunî taraf değişikliği halleri[7] gerekse tarafta düzeltme yapılması konuları[8], yalnızca iradî taraf değişikliği kurumu ile farklarının tespiti; dolayısıyla da iradî taraf değişikliğine ilişkin hükümlerin uygulama alanının belirlenmesiyle sınırlı olarak incelenmiştir.

Çalışmamızda iradî taraf değişikliği, geniş anlamda kabul edildiğinden gerek taraf değişimi gerekse taraf katılımının hukukî niteliği ile iradî taraf değişikliğinin koşul ve sonuçları da her bir grup açısından ayrıca incelenmiştir. Bu şekilde geniş bir inceleme yöntemi yerine, iradî taraf değişikliği belirli yönleriyle sınırlı olarak veya iradî taraf değişikliğinin hukukî niteliği ile iradî taraf değişikliğinin koşul ve sonuçları gerek taraf değişimi gerekse taraf katılımı bakımından genel esaslar tespit edilmek suretiyle de incelenebilirdi. Ancak iradî taraf değişikliği, Türk hukuku bakımından yeni ve önemli bir kurum olmasına karşın, bu konudaki bilimsel çalışma sayısı sınırlıdır. İradî taraf değişikliğinin koşul ve sonuçları, Yargıtay kararlarında da tam olarak değerlendirilmiş değildir. 1086 sayılı Kanun’un yürürlükte olduğu dönemde, yalnızca maddî hata veya temsilcide yanılma sonucu yanlış gösterilen tarafın değişimine izin veren Yargıtay 6100 sayılı Kanun’un yürürlüğe girdiği tarihten itibaren, kural olarak, iradî taraf değişikliğinin yapılabileceği yönünde kararlar vermektedir.

Yargıtay kararları ilgili başlıklar altında değerlendirilirken de belirtileceği üzere, dava esnasında tarafın belirlenmesindeki yanlışın veya eksikliğin giderilmesi ile tarafın adlandırılmasındaki yanlışın veya eksikliğin giderilmesi arasındaki fark ve taraf değişikliği yapıldığında bu değişikliğin kanunî veya iradî taraf değişikliğinden hangi gruba girdiği bakımından tam bir ayrım yapılmadığı görülmektedir[9]. Oysa bunlar arasındaki farkı ortaya koymak, bu konuda uygulanacak olan hükümlerin tespiti bakımından son derece önemlidir. Belirtilen nedenlerle, çalışmada iradî taraf değişikliği konusunda genel bilgilere tüm taraf değişikliği türleri bakımından yer verilerek iradî taraf değişikliği, taraf değişimi ve taraf katılımı olmak üzere iki gruba ayrılmış; her bir grupta yapılacak değişikliğin de davacı ve davalı tarafta gerçekleştirilmesi bakımından koşul ve sonuçlar ayrıca incelenmiştir. Ancak gereksiz tekrarlara yer verilmemesi için, taraf değişikliği türleri incelenirken birbiriyle aynı veya benzer olan hususlar belirtilmek suretiyle önceki konulara atıfta bulunulmakla yetinilmiştir.

“Medenî usûl hukukunda iradî taraf değişikliği” konulu çalışmamız, üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde iradî taraf değişikliğine ilişkin genel bilgilere yer verilmiştir. Bu bağlamda önce iradî taraf değişikliği kavramı ve terim sorunu; iradî taraf değişikliğine duyulan ihtiyacın nedeni ve iradî taraf değişikliğinin amacı ile iradî taraf değişikliğine ilişkin hükmün uygulama alanı ve zamanı; daha sonra ise, iradî taraf değişikliği ile davada taraf kavramı incelenmiştir. Davada taraf kavramı üst başlığı altında, davada tarafın belirlenmesinin nedeni ve taraf kavramının önemi, taraf kavramına ilişkin teoriler ve bu konudaki kanaatimiz belirtildikten sonra, taraf kavramından türetilmiş usûlî kavramlar ile taraf değişikliğinin türleri genel olarak belirtilerek iradî taraf değişikliğine ilişkin mevzuat ve uygulamadaki duruma yer verilmiştir.

İkinci bölümde, ilk olarak iradî taraf değişimi olarak adlandırdığımız mevcut tarafın yerine başka kişi veya kişilerin geçirilmesi suretiyle gerçekleştirilen taraf değişikliğinin hukukî niteliği ile iradî taraf değişiminin koşul ve sonuçlarının belirlenmesi bakımından uygulanması gereken hükümlere ilişkin görüşlere yer verilerek bu konuda vardığımız sonuç belirtilmiştir. Bundan sonra iradî taraf değişimi, davacı ve davalı tarafta olmak üzere iki gruba ayrılarak her bir grup bakımından önce, yapılmak istenen iradî taraf değişiminde tarafların durumu, değişime ilişkin talep ve talebin kabulü için gerekli rıza incelenmiştir. Bunun ardından yine her bir grup bakımından iradî taraf değişiminin gerçekleşmesinde karşılaşılabilecek sorunlar, iradî taraf değişiminin sonuçları, mevcut yargılama sonuçlarının değerlendirilmesi, kanun yolu aşamasında iradî taraf değişimi yapılmasının mümkün olup olmadığı hususlarına yer verilmiştir.

Üçüncü bölümde ise, önce iradî taraf katılımı olarak adlandırdığımız mevcut tarafın yanına başka kişi veya kişilerin katılması şeklindeki taraf değişikliğinin hukukî niteliği ile iradî taraf katılımının koşul ve sonuçlarının belirlenmesi bakımından uygulanması gereken hükümlere ilişkin görüşler değerlendirilerek bu konuda vardığımız sonuç belirtilmiştir. Taraf katılımı da davacı ve davalı tarafta olmak üzere iki ayrı grup altında toplanarak her bir grup bakımından önce yine tarafların durumu, katılıma ilişkin talep ve talebin kabulü için gerekli rıza incelenmiştir. Bundan sonra ise, iradî taraf katılımının gerçekleşmesinde karşılaşılabilecek sorunlar, taraf katılımının sonuçları, mevcut yargılama sonuçlarının değerlendirilmesi, kanun yolu aşamasında iradî taraf katılımının mümkün olup olmadığı hususları değerlendirilmiştir.

Çalışmamız genel bir değerlendirme ve olması gereken hukuk bakımından çözüm önerilerimizin yer aldığı sonuç bölümü ile tamamlanmıştır.

KAYNAKÇA*

Akkan, Mine; Medenî Usûl Hukukunda Avukatla Temsil Zorunluluğu, Ankara 2010.

Alangoya, Yavuz/Yıldırım, M. Kamil/Deren-Yıldırım, Nevhis; Hukuk Muhakemeleri Kanunu Tasarısı Değerlendirme ve Öneriler, İstanbul 2006. (Alangoya/Yıldırım/Deren-Yıldırım, Öneriler).

Alangoya, Yavuz/Yıldırım, M. Kamil/Deren-Yıldırım, Nevhis; Medenî Usul Hukuku Esasları, Tıpkı 8. Basım, İstanbul 2011. (Alangoya/Yıldırım/Deren-Yıldırım, Usul).

Alangoya, Yavuz; “Yargılama Sırasında Tarafta (Yanda) İradî Olarak Meydana Gelen Değişme Hakkında Düşünceler”, MHAD, Y.3, S.5, 1969, s.125-194.

Ansay, Sabri Şakir; Hukuk Yargılama Usulleri, 7. Bası, Ankara 1960.

Assmann, Dorothea; “§ 263”, in: Zivilprozeßordnung und Nebengesetze, Großkommentar, Hrsg. v. Bernhard Wieczorek/Rolf A. Schütze, Zweiter Band, §§ 128-541, 2. Teilband, §§ 253-299a, 3., völlig neu bearb. Aufl., Berlin 2008.

Ateş, Mustafa; HMK Yargıtay İlke Kararları, C.I, HMK m.1-175, Ankara 2013.

Ayan, Şefik/Doğruer, Tarık; Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu ve Seçilmiş İçtihatlar, Ankara 1954.

Bahtiyar, Mehmet; Ortaklıklar Hukuku, Yeni TTK’ya Göre Yazılmış 8. Bası, İstanbul 2014.

Ballon, Oskar J; Einführung in das österreichische Zivilprozessrecht Streitiges Verfahren, 12. Aufl., Graz 2009.

Baumbach, Adolf/Lauterbach, Wolfgang/Albers, Jan/Hartmann, Peter; Zivilprozessordnung, B.1, 70. völligneubearb. Aufl., München 2012.

Baumgärtel, Gottfried; “Die Kriterien zur Abgrenzung von Parteiberichtigung und Parteiwechsel”, in: Festschrift für Ludwig Schnorr von Carolsfeld zum 70. Geburtstag 26. Januar 1973, Hrsg. v. Heinrich Hubmann/Heinz Hübner, Köln, Berlin, Bonn, München 1972, s.19 vd.

Belgesay, Mustafa Reşit; Dava Teorisi, İstanbul 1943. (Belgesay, Dava Teorisi).

Belgesay, Mustafa Reşit; Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu Şerhi, 4. Bası, İstanbul 1956. Belgesay, Şerh)

Belgesay, Mustafa Reşit; Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu Şerhi, Teoriler I, 3. Bası, İstanbul 1948. (Belgesay, Teoriler).

Berkin, M. Necmeddin: Medenî Usul Hukuku Esasları, İstanbul 1969. (Berkin, Usul Esasları).

Berkin, M. Necmeddin; Tatbikatçılara Medenî Usul Hukuku Rehberi, İstanbul, tarihsiz. (Berkin, Usul Rehberi).

Bernhardt, Wolfgang; Das Zivilprozessrecht, 3. Aufl., Berlin 1968.

Bilge, Necip/Önen, Ergun; Medenî Yargılama Hukuku, Üçüncü Baskı, Ankara 1978.

Binkert, Leo; Die Klage- und Parteiänderung im aargauischen Zivilprozessrecht, Diss., Freiburg 1950.

Bischofberger, Walter; Parteiwechsel im Zivilprozess unter Berücksichtigung des deutschen und des zürcherischen Zivilprozessrechts, Diss., Zürich 1973.

Blomeyer, Arwed; Zivilprozessrecht, Erkenntnisverfahren, 2. Aufl., Berlin 1985.

Börü, Levent; “Sıfat ve Dava Takip Yetkisi”, BATİDER, 2011, C.XXVII, S.31, s.249-278. (Börü, Sıfat).

Börü, Levent; Dava Konusunun Devri, Ankara 2012. (Börü, Dava Konusu).

Bötticher, Eduard; “Anmerkung zum Urteil des BGH vom 13.07.1956”, MDR, 1958, s.337 vd.

Brenner, Monika; Der Parteiwechsel im Zivilprozess als Folge des Bundesprivatrechts, Bamberg 1992.

Brunner, Alexander/Gasser, Dominik/Schwander, Ivo (Hrsg.); Schweizerische Zivilprozessordnung (ZPO) Kommentar, Dike, Zürich, St. Gallen 2011. (Hrubesch-Millauer, Dike-Komm; Göksu, Dike-Komm).

Budak, Ali Cem; “Türk Hukukunda Çekişmesiz Yargı”, Medenî Usul ve İcra-İflâs Hukuku Toplantısı IV, Ankara 30 Eylül-1 Ekim 2005, s.127-187.

Çalışkan, Ahmet Ziya; İdari Yargıda Taraf Değişikliği, Ankara 2012.

De Boor, Hans Otto; “Zur Lehre vom Parteiwechsel und vom Parteibegriff”, in: Festschrift für Dr. Heinrich Siber, B.II, Leipzig 1943, s.5-145.

Deliduman, Seyithan; “”Tüzel Kişilerin Davada Temsili”, AÜEHFD, C.II, S.1, Cumhuriyet 75. Yıl Armağanı, 2001,

Deren-Yıldırım, Nevhis; “Das neue türkische Zivilprozessgesetz”, Informationsbrief der Deutsch-Türkischen Juristenvereinigung, Jhrg.21, Nr.2/2012, s.3-14. (Deren-Yıldırım, Das neue türkische Zivilprozessgesetz).

Deren-Yıldırım, Nevhis; “Gedanken zum formellen Parteibegriff”, Festschrift für Prof. Dr. Kostas E. Beys, I. Cilt, Athen 2003, s.251-266. (Deren-Yıldırım, Parteibegriff).

Deren-Yıldırım, Nevhis; Türk, İsviçre ve Alman Medenî Usul Hukukunda Kesin Hükmün Sübjektif Sınırları, İstanbul 1996. (Deren-Yıldırım, Kesin Hüküm).

Ercan, İbrahim; “Hukuk Muhakemeleri Kanunu Tasarısı Bağlamında Medeni Yargıda Avukat İle Temsil Zorunluluğu”, MİHDER, 2006/3, S.5, s.1275-1299.

Erişir, Evrim; Medenî Usûl Hukukunda Taraf Ehliyeti, İzmir 2007.

Ertaş, Şeref; Eşya Hukuku, 8. Baskı, Ankara 2008.

Franz, Wolfgang; “Zur Behandlung des gewillkürten Parteiwechsel im Prozess”, NJW, 1972, s.1743-1744. (Franz, NJW 1972).

Franz, Wolfgang; Der gewillkürte Parteiwechsel und seine Auswirkungen, Diss., Frankfurt am Main 1968. (Franz, Parteiwechsel).

Gençcan, Ömer Uğur; Hukuk Muhakemeleri Kanunu Yorumu, Bilimsel Açıklama, Son İçtihatlar, Ankara 2013.

Gofferjé, Wilhelm; Die gewillkürte Parteiänderung im Zivilprozess, Diss., Erlangen, Nürnberg 1970.

Görgün, L. Şanal/Kodakoğlu, Mehmet; 6100 Sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu Hükümlerine Göre Medeni Usul Hukuku, Ankara 2012.

Görgün, L. Şanal; Medenî Usûl Hukuku, 3. Bası, Ankara 2014.

Grunsky, Wolfgang; Grundlagen des Verfahrensrechts, Bielefeld 1970.

Guldener, Max; Schweizerische Zivilprozessrecht, Zürich 1979.

Hanağası, Emel; Davada Menfaat, Ankara 2009.

Hausmann, Rainer/Buchholz, Rainer/Loeser, Roman; “Vor § 50”, in: Zivilprozeßordnung und Nebengesetze, Großkommentar, Hrsg. v. Bernhard Wieczorek/Rolf A. Schütze, Erster Band, Einleitung: §§ 1-127a, 3., völlig neu bearb. Aufl., Berlin, New York 1994.

Heinrich, Udo; Der gewillkürte Parteiwechsel zur Rechtsnachfolge im Zivilprozess, Köln, Berlin, Bonn, München 1990.

Henckel, Wolfram; “Der gewillkürte Parteiwechsel”, DRiZ, 1962, s.226 vd. (Henckel, Parteiwechsel).

Henckel, Wolfram; Parteilehre und Streitgegenstand im Zivilprozess, Heidelberg 1961. (Henckel, Parteilehre).

Heusser, Jakob; Die Klageänderung im schweizerischen Zivilprozessrecht, Zürich 1924.

Holzhammer, R.; Österreichisches Zivilprozessrecht, Zweite neubearbeitete Aufl., Wien 1976.

Hüsstege, Rainer; “§ 50, Abschnitt 2. Parteien”, in: Zivilprozessordnung, Heinz Thomas/Hans Putzo/Klaus Reichold/Rainer Hüsstege/Christian Seiler, 35. Aufl., München 2014.

Jauernig, Othmar/Hess, Burkhard; Zivilprozessrecht, 30. Auflage, München 2011.

Kale, Serdar; Medeni Yargılamada Taraf Ehliyeti, İstanbul 2010.

Karafakih, İsmail Hakkı; Hukuk Muhakemeleri Usulü Esasları, Ankara 1952.

Karslı, Abdurrahim; Medeni Muhakeme Hukuku Ders Kitabı, 6100 Sayılı HMK Hükümlerine Göre Yargıtay Kararları İşlenmiş ve Gözden Geçirilmiş 3. Baskı, İstanbul 2012. (Karslı, Usul).

Karslı, Abdurrahim; Medeni Usul Hukukunda Usuli İşlemler, İstanbul 2001. (Karslı, Usuli İşlemler).

Kılıçoğlu, Mustafa; 6100 Sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu El Şerhi, İstanbul 2012.

Kiraz, Taylan Özgür; 6100 Sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu İle Getirilen Yenilikler, 2. Baskı, Ankara 2012.

Kisch, Wilhelm; Parteiänderung im Zivilprozess, München 1912.

Kuru, Baki/Arslan, Ramazan/Yılmaz, Ejder; İcra ve İflâs Hukuku Ders Kitabı, 28. Baskı, Ankara 2014. (Kuru/Arslan/Yılmaz, İcra).

Kuru, Baki/Arslan, Ramazan/Yılmaz, Ejder; Medenî Usul Hukuku Ders Kitabı, 6100 sayılı HMK’na göre yazılmış 25. Baskı, Ankara 2014. (Kuru/Arslan/Yılmaz, Usul)

Kuru, Baki; Hukuk Muhakemeleri Usulü, Altıncı Baskı, C.I, İstanbul 2001. (Kuru, C.I)

Kuru, Baki; Hukuk Muhakemeleri Usulü, Altıncı Baskı, C.II, İstanbul 2001. (Kuru, C.II)

Kuru, Baki; Hukuk Muhakemeleri Usulü, Altıncı Baskı, C.III, İstanbul 2001. (Kuru, C.III)

Kuru, Baki; Hukuk Muhakemeleri Usulü, Altıncı Baskı, C.IV, İstanbul 2001. (Kuru, C.IV)

Kuru, Baki; İcra ve İflâs Hukuku El Kitabı, İkinci Baskı, Ankara 2013. (Kuru, İcra).

Kuru, Baki; Nizasız Kaza, Ankara 1961. (Kuru, Nizasız Kaza).

Leuenberger, Christoph/Uffer-Tobler, Beatrice; Schweizerisches Zivilprozessrecht, Bern 2010.

Meier, Isaak; Schweizerisches Zivilprozessrecht, Zürich 2010.

Meiß, Wilhelm; “Besprechung der 18. Auflage des Kommentars von Stein/ Jonas”, ZZP, 1956/69, s.471-476.

Meriç, Nedim; Medenî Yargılama Hukukunda Tasarruf İlkesi (Hukuk Muhakemeleri Kanunu Hükümleri Çerçevesinde), Ankara 2011.

Musielak, Hans-Joachim; “Der Wechsel der Prozesspartei”, in: Festschrift für Herbert Bethge zum 70. Geburtstag, Berlin 2009, s.551-567.

Muşul, Timuçin; Medeni Usul Hukuku, 3. Baskı, Ankara 2012.

Münchener Kommentar zur Zivilprozessordnung, B.3, 4. Aufl., München 2013. (MüKoZPO/Becker-Eberhard; MüKoZPO/Lindacher).

Nagel, Roland; Der nicht (ausdrücklich) geregelte Parteiwechsel im Zivilprozess, Baden Baden 2005.

Oberhammer, Paul/Domej, Tanja; ZPO, Zürich 2010.

Oğuzman, Kemal/Seliçi, Özer/Oktay-Özdemir, Saibe; Kişiler Hukuku, Gerçek ve Tüzel Kişiler, 11. Bası, İstanbul 2011.

Onar, Sıddık Sami/Belgesay, Mustafa Reşit; Adliye Hukukunun Umumî Esasları, İstanbul 1944.

Önen, Ergun; Medeni Yargılama Hukuku Ankara 1979.

Özaykut, Salih/Beleç, Mehmet; Karşılaştırmalı-Açıklamalı-Şerhli ve Gerekçeli Hukuk Muhakemeleri Kanunu, Ankara 2014.

Özekes, Muhammet; İcra İflas Hukukunda İhtiyati Haciz, Ankara 1999. (Özekes, İhtiyati Haciz).

Özekes, Muhammet; Medeni Usul Hukukunda Hukuki Dinlenilme Hakkı, Ankara 2003. (Özekes, Hukuki Dinlenilme Hakkı).

Özer, Tülay; HUMK’tan HMK’ya Medenî Usûl Kanunu Tasarıları, İstanbul 2012.

Özmumcu, Seda; “Müddeabihin Temlikinin Etkilerine İlişkin Sistemler”, Prof. Dr. Yavuz Alangoya İçin Armağan, İstanbul 2007, s.197-256.

Pekcanıtez, Hakan/Atalay, Oğuz/Özekes, Muhammet; Medenî Usûl Hukuku, 14. Bası, Ankara 2013.

Pekcanıtez, Hakan/Atalay, Oğuz/Sungurtekin Özkan, Meral/Özekes, Muhammet; İcra ve İflâs Hukuku, 11. Bası, Ankara 2013.

Pekcanıtez, Hakan; İcra-İflâs Hukukunda Şikâyet, Ankara 1986. (Pekcanıtez, Şikâyet).

Pekcanıtez, Hakan; Medenî Usul Hukukunda Fer’i Müdahale, Ankara 1992. (Pekcanıtez, Fer’i Müdahale).

Pohle, Rudolf; “Besprechung 8. Auflage vom Rosenbergs Lehrbuch des deutschen Zivilprozessrechts“, MDR, 1960, s.963 vd. (Pohle, Besprechung).

Pohle, Rudolf; “Gedanken zum gesetzlich nicht geregelten, gewillkürten Parteiwechsel”, in: Festschrift für Charalambos N. Fragistas, Saloniki 1967, s.133 vd. (Pohle, Parteiwechsel).

Postacıoğlu, İlhan E.; Medeni Usul Hukuku Dersleri, 6. Bası, İstanbul 1975. (Postacıoğlu, Usul)

Postacıoğlu, İlhan; “Dava Teorisi Üzerine Bazı Mülahazalar”, Tahir Taner’e Armağan, İstanbul 1956, s.742-743. (Postacıoğlu, Dava Teorisi).

Prütting, Hanns/Gehrlein, Markus; ZPO Kommentar, 1. Aufl., Köln 2010. (PG/Geisler).

Putzo, Hans; „Verfahrensrechtliche Behandlung der Widerklage“, NJW, 1964, s.500 vd.

Rechberger, Walter H./Simotta, Daphne-Ariane; Grundriss des österreichischen Zivilprozessrechts, 8. Aufl., Wien 2010.

Rosenberg, Leo/Schwab, Karl Heinz/Gottwald, Peter; Zivilprozessrecht, 17. neubearb. Aufl., München 2010.

Rosenberg, Leo; “Die gewillkürte Parteiänderung im Zivilprozess”, ZZP, 1957/70, s.1 vd.

Roth, Herbert; “Gewillkürter Parteiwechsel und Bindung an Prozesslagen”, NJW, 1988, s.2977-2984.

Saenger, Ingo; Zivilprozessordnung, 1. Aufl. Baden-Baden 2006. (Hk-ZPO/Kayser; Hk-ZPO/ Saenger; Hk-ZPO/Wöstmann)

Saldırım, Mustafa; Açıklamalı ve İçtihatlı Hukuk Muhakemeleri Kanunu ve İlgili Mevzuat, Ankara 2011.

Schubert, Günter; ZPO Vor § 1, in: Kommentar zu den Zivilprozessgesetzen, Hrsg. v. Hans W. Fasching/Andreas Konecny, B.2, 1. Teilband, 2. völlig neubearb. Aufl., Wien 2002.

Schwab, Karl Heinz; “Besprechung der 8. Auflage von Rosenbergs Lehrbuch des deutschen Zivilprozessrechts”, ZZP, 1960/73, s.477 vd.

Spühler, Karl/Dolge, Annette/Gehri, Myriam; Schweizerisches Zivilprozessrecht und Grundzüge des internationalen Zivilprozessrechts, Neunte Auflage des von Oscar Vogel begründeten Werkes, Bern 2010.

Spühler, Karl/Tenchio, Luca/Infanger, Dominique (Hrsg.); Schweizerische Zivilprozessordnung, Basler Kommentar, 2. Aufl., Basel 2013. (Tenchio, BSK-ZPO; Graber/Frei, BSK-ZPO).

Staehelin, Adrian/Staehelin, Daniel/Grolimund, Pascal, Zivilprozessrecht unter Einbezug des Anwaltsrechts und des internationalen Zivilprozessrechts, 2. Aufl., Zürich, Genf, Basel 2013.

Staehelin, E.; Die Nebenparteien Im Zivilprozess unterbesonderer Berücksichtigung der Kantone Basel-Stadt, Basel-Land, Aargau und Solothurn, Basel, Frankfurt am Main 1981.

Staehelin, Ernst/Schweizer, Silvia; „Art.66”, in: Kommentar zur schweizerischen Zivilprozessordnung (ZPO), Hrsg. v. Thomas Sutter-Somm/ Franz Hasenböhler/Christoph Leuenberger, 2. Aufl., Zürich, Basel, Genf 2013.

Stein, Friedrich/Jonas, Martin; Kommentar zur Zivilprozessordnung, B.4, 22. Aufl., Tübingen 2008. (Stein/Jonas/Bork, Stein/Jonas/Roth).

Sungurbey, İsmet; Hayvan Hakları, Genişletilmiş İkinci Baskı, İstanbul 1993.

Sungurtekin Özkan, Meral; Türk Medeni Yargılama Hukuku, İzmir 2013.

Sutter-Somm, Thomas; Schweizerisches Zivilprozessrecht, 2. Aufl., Unter Mitarbeiter von Cordula Lötscher/Francesca Pesenti/Benedikt Seiler/ Johannes Vontobel, Zürich, Basel, Genf 2012.

Tanrıver, Süha; Medenî Usul Hukukunda Derdestlik İtirazı, 2. Bası, Ankara 2007.

Taşpınar Ayvaz, Sema; Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun (HMK) Zaman Bakımından Uygulanması, Ankara 2013.

Tercan, Erdal; Medeni Usul Hukukunda (Kesin Sürelerin Kaçırılması Halinde) Eski Hale Getirme Hali Sabıka İrca, Ankara 2006.

Tuluay, Metin; “Medeni Yargılama Hukukunda Dava İlişkisi”, DÜHFD, Y.1983, S.1, s.101-132.

Ulukapı, Ömer; Medenî Usûl Hukuku, 1. Baskı, 2014. (Ulukapı, Medenî Usûl)

Ulukapı, Ömer; Medeni Usul Hukukunda Dava Arkadaşlığı, Konya 1991. (Ulukapı, Dava Arkadaşlığı).

Ulukapı, Ömer; Medeni Usul Hukukunda Tarafların Duruşmaya Gelmemesi, Konya 1997. (Ulukapı, Tarafların Duruşmaya Gelmemesi).

Umar, Bilge; “Kuru/Arslan/Yılmaz’ın ‘Medenî Usul Hukuku’ Ders Kitabının 14. (Genişletilmiş) Basımı Üzerine”, Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2004/1, s.481-517. (Umar, Eleştiri).

Umar, Bilge; Hukuk Muhakemeleri Kanunu Şerhi, Ankara 2011. (Umar, Şerh).

Üstündağ, Saim; İddia ve Müdafaanın Değiştirilmesi Yasağı, İstanbul 1967. (Üstündağ, Dava Değiştirme Yasağı).

Üstündağ, Saim; Medeni Yargılama Hukuku, C:I-II, Gözden geçirilmiş ve yenilenmiş 7. Baskı, İstanbul 2000. (Üstündağ, Usul).

Von Leoper, Eisenhart; Gewillkürte Parteiänderung und Umdeutung der Parteibezeichnung im Zivilprozess, Diss., Tübingen 1970.

Von Tuhr, Andreas; Borçlar Hukukunun Umumi Kısmı, C.1-2, Çev. Cevat Edege, Ankara 1983.

Wieser, Eberhard; “Rechtsfähige BGB-Gesellschaft - Neue Rechtslage nach der BGB-Entscheidung”, MDR, 2001/8, s.421-425.

Yılmaz, Ejder; “Davada Taraf Değişikliği”, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a Armağan, Ankara 2009. (Yılmaz, Taraf Değişikliği).

Yılmaz, Ejder; Hukuk Muhakemeleri Kanunu Şerhi, Değiştirilmiş 2. Baskı, Ankara 2013. (Yılmaz, Şerh).

Yılmaz, Ejder; Hukuk Sözlüğü, Yenilenmiş 3. Baskı, Ankara 2005. (Yılmaz, Hukuk Sözlüğü).

Yılmaz, Ejder; Medeni Yargılama Hukukunda Islah, 6100 sayılı HMK’na Göre Değiştirilmiş 4. Bası, Ankara 2013. (Yılmaz, Islah).

Yılmaz; Ejder; (Medeni Yargılama Hukukunda) Islah, Ankara 1982. (Yılmaz, Islah, 1. Bası).

Zeiss, Walter; Zivilprozeßrecht, 8. neubearb. Aufl., Tübingen, 1993.

Zevkliler, Aydın/Acabey, Beşir/Gökyayla, K. Emre; Medenî Hukuk, 6. Baskı, Ankara 2000.

Zöller, Richard/Geimer, Reinhold/Heßler, Hans-Joachim/Greger, Reinhard/ Lückemann, Clemens/Herget, Kurt/Stöber, Kurt/Vollkommer, Max/ Feskorn, Christian/Lorenz, Arndt; Zivilprozessordnung, 29. neubearb. Aufl., Köln 2012. (Zöller/Vollkommer; Zöller/Greger).