Türk Hukukunda Yasal Grevin Koşulları ve Toplu Eylem Hakkı

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ 7

KISALTMALAR 17

GİRİŞ 19

BİRİNCİ BÖLÜM 21

GREV KAVRAMI, UNSURLARI VE YASAL GREVİN KOŞULLARI 21

I. Genel Olarak 21

II. İş Uyuşmazlığı Kavramı ve Türleri 22

1. Hak Uyuşmazlığı-Menfaat (Çıkar) Uyuşmazlığı Ayrımı 23

A. Hak Uyuşmazlığı 23

B. Menfaat (Çıkar) Uyuşmazlığı 23

2. Toplu İş Uyuşmazlığı-Bireysel İş Uyuşmazlığı Ayrımı 25

A. Bireysel İş Uyuşmazlığı 25

B. Toplu İş Uyuşmazlığı 26

III. Grev ve Grev Hakkının Tarihsel Gelişimi 27

1. Uluslararası Literatürde 27

2. Ulusal Literatürde 32

A. Cumhuriyet Öncesi Dönem 32

B. Cumhuriyet Sonrası Dönem 34

a) 1923-1961 Yılları Arasındaki Dönem 35

b) 1961-1980 Yılları Arasındaki Dönem 37

c) 1980 ve Sonraki Dönem 40

IV. Hukuki ve Sosyolojik Grev Kavramları 43

1. Sosyolojik Grev Kavramı 43

2. Hukuki Grev Kavramı 44

V. Grevin Tanımı ve Unsurları 48

1. Grevin Tanımı 48

2. Grevin Unsurları 50

A. İşçilerin İşi Bırakması (Maddi Unsur) 50

a) İşin Bırakılmasının Niteliğine Dayanan Unsurlar 51

aa) İşi Bırakanların İşçi Olması 51

bb) İşin Topluca Bırakılması 54

b) İş Bırakmanın Yöntemine Dayanan Unsurlar 59

aa) İşçilerin Yapmakla Yükümlü Oldukları İşleri Yapmaktan Kaçınması 59

bb) İşçilerin İşi Tamamen Bırakmaları 60

cc) İşin Bırakılma Süresi 63

dd) İş yerinin Terk Edilmesinin Gerekli Olup Olması 66

B. Anlaşma ya da Bir Kuruluşun Kararına Uyma (Manevi Unsur) 67

1. İşçilerin Aralarında Anlaşmış Olmaları 67

2. Bir Kuruluşun Kararına Uymaları 69

C. İşin Bırakılmasının Amacı 70

1. İş yerinde Faaliyeti Durdurmak Veya İşin Niteliğine Göre Önemli Ölçüde Aksatmak Amacı 70

2. İş yerinde Faaliyetin Etkilenip Etkilenmemesi 71

VI. Yasal Grevin Koşulları 74

1. Mesleki Amaca Uygunluk 75

2. Yasal Şekle Uygunluk 76

A. Uyuşmazlığın Kanunda Öngörülen Usule Uygun Olarak Ortaya Konması 76

B. Arabuluculuk Aşamasında Tarafların Anlaşamamış Olması 80

C. Kararın Yetkili İşçi Sendikası Tarafından Alınması 82

D. Alınan Grev Kararının Kapsamı 83

a) Grev Kararının Kapsamı 83

b) İşletme Kapsamında Yer Alan Bazı İş Yerlerinde Grev Yasağı Bulunması Halinde Grev Kararının Kapsamı 86

E. Grev Kararının Alınması ve Uygulanmasına İlişkin Süre ve Usul 90

3. Grev Yasağının Bulunmaması 96

A. Sürekli Grev Yasakları 98

B. Geçici Grev Yasakları 102

4. Mesleki Amaç Unsuru Yönünden Bazı Yasa Dışı Grev Türleri 104

A. Siyasi Amaçlı (Politik) Grev 104

B. Genel Grev 111

C. Dayanışma (Sempati) Grevi 112

VII. Yasal Grev Kararının Uygulanmasının Engellenmesi 115

1. Grevin Cumhurbaşkanınca Ertelenmesi 115

A. Grev Ertelemenin Koşulları 116

a) Yasal Bir Greve Karar Verilmiş Ya Da Başlanmış Olması 116

b) Cumhurbaşkanı Kararı 117

c) Belirli Sebeplerin Bulunması 119

aa) Genel Sağlık 121

bb) Milli Güvenlik 122

B. Erteleme Süresi ve Erteleme Kararının Denetlenmesi 126

2. Grevin Mahkeme Kararıyla Durdurulması 128

A. Grev Hakkının Kötüye Kullanılması ve Yasal Grevin Mahkeme Kararıyla Durdurulması 128

B. Grevin Yasal Olup Olmadığının Tespiti Davasında Mahkemenin İhtiyati Tedbir Kararı İle Grevi Geçici Olarak Durdurması 132

3. Grev Oylaması 134

A. Oylama Talebi ve Usulü 136

B. Oylamanın Sonucu 139

C. Oylamanın Sonucuna İtiraz 141

İKİNCİ BÖLÜM 145

TOPLU EYLEM HAKKI 145

I. Toplu Eylem Hakkı Kavramı 145

II. Toplu Eylem Hakkına İlişkin Uluslararası Hukukun Yaklaşımı 148

A. Genel Olarak 148

B. Avrupa Sosyal Şartı 149

C. Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi 153

D. Uluslararası Çalışma Örgütü Denetim Organlarının Yaklaşımı 156

E. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları 161

a) Sözleşmenin Toplanma ve Örgütlenme Özgürlüğüne İlişkin Hükmü 161

b) Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları 162

aa) Mahkemenin Sosyal Haklara Bakışı ve Uyguladığı Yorum Metodu 162

bb) Mahkemenin Demir-Baykara/Türkiye Kararı Öncesi İçtihadının Gelişimi 165

cc) Toplu Sözleşme Akdetmenin Toplu Eylem Biçimlerinden Biri Olduğuna Yönelik Demir-Baykara/Türkiye Kararı 169

dd) Mahkemenin Türkiye’ye Yönelik Verdiği Çeşitli Toplu Eylem Biçimlerine İlişkin Kararlar 172

ee) Dayanışma Grevi Şeklinde Ortaya Çıkan Toplu Eyleme İlişkin Karar 178

III. Anayasanın 90/5 Maddesinin Toplu Eylem Hakkı Bağlamında Değerlendirilmesi 181

IV. Türk Hukukunda Toplu Eylem Hakkına İlişkin Gelişen Yüksek Yargı İçtihadı 186

A. Yargıtay’ın Yaklaşımı 186

B. Danıştay’ın Yaklaşımı 204

C. Anayasa Mahkemesi’nin Yaklaşımı 207

V. Toplu Eylem Hakkının Hukuka Uygunluk Koşulları 213

A. Meşru Bir Amaca Yönelik Olma (Salt Siyasi Nitelik Taşımama) 214

B. Barışçıl Nitelik Taşıma 219

C. Ölçülülük İlkesine Uygunluk 222

D. Son Çare Olarak Başvurma 227

E. Toplu Eylem Hakkının Çalışma Barışını Sağlama Borcu (Dirlik Borcu) İle İlişkisi 229

VI. Toplu Eylem Hakkının Yasal Grev Kavramı İle Birlikte Değerlendirilmesi 231

SONUÇ 237

KAYNAKÇA 245

Sanayi devriminin başladığı 18. yüz yıldan itibaren işçi sınıfının burjuvazi karşısında yeni haklar ve kazanımlar elde edebilmek, emeğinin ve yaşamının değerini savunabilmek amacıyla kullandığı iş bırakma eylemleri,

bugün modern hukuk sistemleri olarak isimlendirilen tüm hukuk düzenlerindeki normatif iş hukukunun başlangıcı olarak kabul edilebilir. Gerçekten de

iktisadi ve sosyal bir sınıf olarak işçi sınıfı fenomenini en iyi sembolize eden

eylem biçimi, grev kavramını da içerisine alan iş bırakma eylemidir. İşçilerin

birleşerek toplu halde bir işverene ya da işverenlere karşı mücadele etmeye

başladıkları günden bugüne kadar zaman uzlaşılamamış ve yüksek olasılıkla

da uzlaşılamayacak bir alan olarak emek/sermaye çelişkisinin hikayesini,

yine bu eylem biçimlerinde bulmak mümkündür. Tarihsel süreç hepimize

göstermiştir ki hangi dönemde ya da coğrafyada olursa olsun üretimin özneleri olarak emekçilerin bu güçlerinin farkında oldukları ve eyleme geçtikleri

her an geniş toplumsal kesimler çeşitli sıfatlara sahip iktidar sahiplerine karşı

kazanımlar elde etmişlerdir. Her ne kavram altında değerlendirilirse değerlendirilsin sosyal ve ekonomik haklar tanımı ile kavramsallaştırılan temel

insan haklarının bugünkü formuna erişebilmesi, işçilerin toplu halde iş bırakma eylemleri ile başlamıştır. Anayasal anlamda sosyal devletlerin var

olması ve bu anayasaların devletlere yurttaşlarına karşı bazı yükümlülüklerini yerine getirmeye yönelik hükümler barındırması, günlük/haftalık belirli

sürelerle çalışma sınırlarının olması, sosyal güvenlik hakkı gibi sayısız sosyal, kültürel ve ekonomik hak, işçi sınıfının 250 yıldır ortaya koyduğu mücadelenin sonuçlarıdır.

Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku

ana bilim dalındaki yüksek lisans eğitimim esnasında tez konusu olarak grevi ve toplu eylem hakkını seçmek ve ardından da kitap olarak basmaktaki en

önemli motivasyonum, iş bırakma eylemlerinin kısaca açıklanan tarihselliği

ve insanlık tarihindeki önemidir. Ülkemizin özellikle 1980 askeri darbesi

sonrası iş bırakma, grev ve sendikal özgürlükler karnesi ne yazık ki pek iç

açıcı değildir. Darbe sonrası ilan edilen sıkı yönetim ve sonrasında devlet,

anayasa ve kanunlar bağlamında kurumsallaştırılan darbe zihniyeti en büyük

8

darbesini işçi sınıfına ve onun mücadelesine indirmiştir. Çok sayıda sendika

ve konfederasyon kapatılmış, grev yasakları/ertelemeler uygulanmış, sendikal faaliyetler yasaklanmış ve sarı sendikacılık yaygınlaşmıştır. Bilinçli bir

tercih olarak on yıllar boyunca bu uygulamalar devam etmiştir. 1980’li yıllarda başlayan bu süreç 2000’li yıllardan itibaren gerçekleşen iktidar değişimi ile birlikte zirve noktasına ulaşmıştır.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının resmi verilerine göre1 haziran

2023 tarihinde kayıtlı 16.163.549 özel sektör çalışanından 2.330.988 tanesi

sendika üyesidir. 2.746.681 kamuda çalışan işçinin ise 1.994.845’i sendika

üyesidir. Bu haliyle özel sektörde çalışan işçilerde sendikalaşma oranı %7,13

olarak kalmaktadır. Ülkemizde sigortasız ve kaçak işçi çalışma olguları ile

sarı sendikacılığın çok yaygın hale gelmesi olguları göz önüne alındığında

sendikalaşma oranının düşüklüğü göze çarpmaktadır. Özel sektörde gerçekleştirilen grev sayılarına baktığımızda ise 2008 yılında 14, 2009 yılında 13,

2010 yılında 10, 2011 yılında 9, 2012 yılında 8, 2013 yılında 17, 2014 yılında 12, 2015 yılında 23, 2016 yılında 20, 2017 yılında 23, 2018 yılında 12,

2019 yılında 9, 2020 yılında 10, 2021 yılında 14 istatistikleri karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte grev yasaklarının uygulandığı iş kolları ile grev

erteleme kararları ile idari kararla (Bakanlar Kurulu ve Cumhurbaşkanı kararları) engellenen grevler de düşünüldüğünde ülkemizde grev hakkının kağıt üzerinde kalan bir hak olduğunu söylemek mümkündür. Kitap içeriğinde

detayları ile verilen sıkı şekil ve maddi unsurları ile birlikte grev yapmak

adeta özel uzmanlık gerektiren bir hale bürünmüş ve uygulamada istisnai

karşılaşılan bir eylem biçimine döndürülmüştür. Bu noktada işçilerden de

daha geniş bir tanım olarak çalışanların iş bırakma eylemlerini de kapsayan

çeşitli eylem/direniş biçimlerini içerisinde barındıran toplu eylem hakkı

gündeme gelmektedir.

Toplu eylem hakkı, Anayasa’da ve yasalarda normatif düzenleme olarak kalmış olan grevin dar ve sınırlı çerçevesini aşarak daha geniş bir perspektif ve mücadele alanı tanımlamaktadır. Uygulamada, akademide ve yargısal süreçlerde toplu eylem hakkı henüz yeni bir kavramdır. Bu çalışma her

üç alana katkı sunabilmek amacıyla yüksek lisans tezinin kitaplaştırılması

1 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Çalışma Genel Müdürlüğü Çalışma İstatistikleri Daire Başkanlığı’nın Haziran 2023 dönemi çalışma hayatı istatistikleri aylık

e-bülteni.

9

sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu vesile ile başta tez danışmanım olan Sayın

Prof. Dr. Levent AKIN’a, jüride bulunan Sayın Doç. Dr. Gaye BAYCIK ve

Doç. Dr. Hande Bahar AYKAÇ’a teşekkürlerimi sunarım. Tüm değerli hocalarım çalışmaya önemli katkılar sunmuşlardır. Son olarak emek dolu ellerini üzerimden hiç çekmeyen, güvenlerini hep hissettiren ve her satırda bana

destek veren değerli aileme şükranlarımı sunarım.