İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER 7

KISALTMALAR CETVELİ 13

GİRİŞ 15

BİRİNCİ BÖLÜM

VEKÂLETSİZ İŞGÖRMENİN TARİHSEL GELİŞİMİ VE VEKÂLETSİZ İŞGÖRME KAVRAMI

§ 1. VEKÂLETSİZ İŞGÖRMENİN TARİHSEL GELİŞİMİ VE HUKUK SİSTEMLERİNDEKİ YERİ 17

I. Roma Hukuku 17

II. Alman – İsviçre Hukuku 23

III. Osmanlı ve İslam Hukuku 27

IV. Türk Hukuku 29

V. Anglosakson Hukuku 30

VI. Avrupa Birliği Hukuku 32

§ 2. GENEL OLARAK VEKÂLETSİZ İŞGÖRME KAVRAMI 34

I. Vekâletsiz İşgörme Kavramı 34

II. Vekâletsiz İşgörme – Hukuk Alanı İlişkisi 37

III. Bir Hukuka Uygunluk Nedeni Olarak Vekâletsiz İşgörme 38

IV. Borçların Kaynakları Arasında Vekâletsiz İşgörmeninKonumu 39

§ 3. VEKÂLETSİZ İŞGÖRMENİN TÜRLERİ 43

I. Gerçek Vekâletsiz İşgörme – Gerçek Olmayan Vekâletsiz İşgörme Ayrımı 44

II. Modern Dörtlü Ayrım 49

İKİNCİ BÖLÜM

GERÇEK VEKÂLETSİZ İŞGÖRMENİN HUKUKİ NİTELİĞİ,  TANIMI VE UNSURLARI

§ 4. GERÇEK VEKÂLETSİZ İŞGÖRMENİN HUKUKİ NİTELİĞİ 53

I. Gerçek Vekâletsiz İşgörmenin Hukuki Niteliğine İlişkin Görüşler 53

A. Hukuka Aykırı Fiil Görüşü 53

B. Sebepsiz Zenginleşme Görüşü 54

C. Hukuki İşlem Görüşü 55

1. Varsayılan Vekâlet Görüşü 56

2. Tek Taraflı Hukuki İşlem Görüşü 57

D. Hukuki İşlem Olmayan (Dar Manada) Hukuki  Fiil Görüşü 58

1. Maddi Fiil Görüşü 58

2. Hukuki İşlem Benzeri Fiil Görüşü 59

II. Türk Hukuku’nda Hakim Olan Görüş 60

§ 5. GERÇEK VEKÂLETSİZ İŞGÖRMENİN TANIMI VE UNSURLARI 62

I. Tanımı 62

II. Unsurları 62

A. İşgörme 63

1. Maddi Fiiller ile İşgörme 66

2. Hukuki Fiil ile İşgörme 67

3. Hukuki İşlem ile İşgörme 67

B. Başkasının Hukuk Alanına Müdahale – İşin Başkasına Aidiyeti 68

1. Objektif Bakımdan İşin Başkasına Ait Olması 69

2. Subjektif Bakımdan İşin Başkasına Ait Olması 69

C. Vekâleti Olmama 70

D. Başkası Menfaatine İşgörme İradesi 73

E. İşin Görülmesinin Zorunluluğu ve İşsahibinin Yardım İhtiyacı 75

§ 6. MODERN AYRIMA GÖRE GERÇEK VEKÂLETSİZ İŞGÖRMENİN DEĞERLENDİRİLMESİ 78

I. Caiz Gerçek Vekâletsiz İşgörme 78

II. Caiz Olmayan Gerçek Vekâletsiz İşgörme 79

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

GERÇEK VEKÂLETSİZ İŞGÖRMENİN HÜKÜMLERİ

§ 7. GERÇEK VEKÂLETSİZ İŞGÖRMEDE İŞGÖRENİN BORÇLARI 85

I. İşin İşsahibinin Menfaatine ve Varsayılan İradesine Uygun Olarak Görülmesi Borcu ve Uygun Davranılması Gereken Kriterler 85

A. İşsahibinin Varsayılan İradesi ve Varsayılan İradenin Tespiti 86

1. İşsahibinin Gerçek İradesi 86

2. İşsahibinin Farazi İradesi 87

B. İşsahibinin Menfaati 87

C. İşsahibinin Menfaati ile İradesinin Birbirine Uygun Olmaması Hali 88

II. İşi Özenle Görme Borcu 89

A. Özen Yükümlülüğü 90

B. Sır Saklama Yükümlülüğü 91

C. Sadakat Yükümlülüğü 91

D. Diğer Yan Yükümlülükler 92

III. Başlanan İşe Devam Borcu 92

IV. İşi Bir Bütün Olarak Görme Borcu 94

V. İşsahibine Haber ve Hesap Verme Borcu 94

VI. İşgörme Dolayısıyla Elde Edilen Eşya ve Faydaları İşsahibine Devir Borcu 96

§ 8. GERÇEK VEKÂLETSİZ İŞGÖRMEDE İŞGÖRENİN HAKLARI 98

I. İşgörenin Masraflarını İsteme Hakkı ve Masrafların Kapsamı 98

A. Zorunlu Masraflar 101

B. Faydalı Masraflar 101

C. Lüks Masraflar 102

II. İşgörmeden Dolayı Uğradığı Zararın Giderilmesini Talep Etme Hakkı 103

III. İşgörmeden Doğan Borçlardan Kendisinin Kurtarılmasını İsteme Hakkı 104

IV. İşsahibinden Ücret Talep Etme Hakkı 106

V. İşgörenin Sebepsiz Zenginleşmeden Doğan Söküp Alma Hakkı 107

VI. İşgörenin Hapis Hakkı 109

§ 9. GERÇEK VEKÂLETSİZ İŞGÖRMEDE İŞGÖRENİN SORUMLULUĞU 111

I. Genel Olarak İşgörenin Sorumluluğu 111

II. İşgörenin Sorumluluğunun Türleri 113

A. İhmalden Doğan Sorumluluk 113

B. Kast Halinde Sorumluluk 114

C. Beklenmeyen Halden Doğan Sorumluluk 114

D. Yardımcı Kişilerin ve Uzmanların Faaliyetlerinden  Doğan Sorumluluk 115

III. İşgörenin Sorumluluğunu Arttıran ve Azaltan Sebepler 116

A. İşgörenin Zararı ve Zarar Tehlikesini Önlemek İçin İşgörmeyi Gerçekleştirmesi (TBK m. 527/I) 116

B. İşsahibinin İşgörmeyi Yasaklaması Halinde İşgörenin Sorumluluğu (TBK m. 527/II) 117

C. İşgörenin Ehliyetli Olmaması Halinde Sorumluluğu (TBK m. 528) 119

IV. İşgörenin Sorumluluğunun Miktar Bakımından  Belirlenmesi 121

§ 10.GERÇEK VEKÂLETSİZ İŞGÖRMEDE İŞSAHİBİNİN HAKLARI VE BORÇLARI 123

§ 11.GERÇEK VEKÂLETSİZ İŞGÖRMEDE İŞSAHİBİNİN 

İŞİ UYGUN BULMASI 124

I. Uygun Bulmanın Hukuki Niteliği 124

II. Uygun Bulmanın Sonuçları 125

III. Uygun Bulmanın Şekli 126

A. İşsahibinin İşi Açıkça Uygun Bulması 127

B. İşsahibinin İşi Örtülü Şekilde Uygun Bulması 127

§ 12 GERÇEK VEKÂLETSİZ İŞGÖRMEDE 

ZAMANAŞIMI 129

I. İşgörenin Talepleri Açısından 129

II. İşsahibinin Talepleri Açısından 130

§ 13 GERÇEK VEKÂLETSİZ İŞGÖRMEDE İŞGÖRENLE HUKUKİ İLİŞKİDE BULUNAN ÜÇÜNCÜ KİŞİLERİN DURUMU 132

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

GERÇEK VEKÂLETSİZ İŞGÖRMENİN DİĞER  HUKUKİ KURUMLAR İLE KARŞILAŞTIRILMASI VE UYGULAMA ALANLARI

§ 14 GERÇEK VEKÂLETSİZ İŞGÖRME İLE DİĞER  HUKUKİ KURUMLARIN KARŞILAŞTIRILMASI 133

I. Vekâlet Sözleşmesi ile Karşılaştırılması 133

II. Yetkisiz Temsil ile Karşılaştırılması 135

III. Sebepsiz Zenginleşme ile Karşılaştırılması 137

§ 15 KANUNDA VE UYGULAMADA GERÇEK VEKÂLETSİZ İŞGÖRME HÜKÜMLERİNİN UYGULANDIĞI BAZI DURUMLAR 140

I. Temsil Hukuku 140

II. Deniz Hukukunda Kurtarıcının Masraf ve Ücret Talebi 142

III. Ticari İşletme Ortakları Arasında Yetkisi Bulunmayan Ticari İşletme Ortağının İşlemleri 144

IV. İntifa Hakkı Sahibinin Yaptığı Giderler 144

V. Belirli Mal Vasiyetinde Vasiyeti Yerine Getirme  Görevlisinin İşlemleri 145

VI. Buluntuyu Bulan Kişinin Yaptığı Giderler 146

VII. Birlikte Mülkiyet Hallerinde Paydaşların ve Ortakların Yaptıkları Giderler 147

VIII. Gerçek Vekâletsiz İşgörmenin Sözleşme Hukukundaki Tamamlayıcı Rolü 148

SONUÇ 151

KAYNAKÇA 157

GİRİŞ 

Hukuk düzeninde bireylerin bir başkasının hukuk alanına girerek iş-lem gerçekleştirebilmeleri ancak kendilerine temsil yetkisi verilmesi, hukuk alanı sahibi ile vekâlet, eser, hizmet sözleşmeleri gibi işgörme temelli sözleşme ilişkisi içinde olmaları ve son olarak kanuni bir yü-kümlülük altında bulunmaları ile mümkün olabilmektedir.

Acil ve olağanüstü durumlarda başkasının hukuk alanına müdahale ederek işlem gerçekleştiren kişiler ile kendi menfaatlerini korumak için işlem yapmaya imkânı olmayan küçükler, kısıtlılar ve gaipler adına, onların menfaati için işgörme faaliyetleri gerçekleştirenlerin taleplerinin ileri sürülmesi ve bu işgörmelerden dolayı meydana gelen zararlara ilişkin sorumlulukların düzenlenmesi ihtiyacı, hukuk düzeni içerisinde bu durumları karşılayan bir kurumun oluşmasını gerektirmiştir.

Vekâletsiz işgörme kurumuna ihtiyaç, ilk olarak Roma’da küçükler ve kısıtlıların korunmasına ilişkin gerçekleştirilen işgörme faaliyetleri ile aile reisinin yokluğunda onun adına işlem gerçekleştiren kölenin kur-duğu hukuki ilişkilerin sonuçlarının nasıl düzenleneceği sorunuyla or-taya çıkmıştır. İşgörme faaliyetlerini gerçekleştiren işgören ile işsahibi arasında ortaya çıkan hak ve borçların düzenlenmesi Roma Huku-ku’nda o zamanki ismiyle negotiorum gestio kurumunu doğurmuştur. Negotiorum gestio temelinden hareket ederek Kıta Avrupası Hukuk sistemi üzerinden Türk Hukuku’na sirayet eden gerçek vekâletsiz iş-görme kurumu, Türk Borçlar Kanunu’nun onuncu bölümünde Vekâlet-siz İşgörme başlığı altında, işgörenin kendi menfaatine başkasının hu-kuk alanında işgörmesini ifade eden gerçek olmayan vekâletsiz işgör-me hükümleriyle bir arada düzenlenmiştir.

Çalışmamızın konusu olan gerçek vekâletsiz işgörme, literatürde “vekâleti olmadan başkasının işini görme”, “vekâleti olmadan başkası-nın işini yapma”, “vekâleti olmadan başkası hesabına tasarruf” gibi isimlerle anılsa da doktrindeki modern yaklaşımlara uygun bir anlam taşıdığından gerçek vekâletsiz işgörme ifadesinin kullanılmasının uy-gun olacağı kanısındayız.

Genel bir tanımlamayla gerçek vekâletsiz işgörmeyi bir kimsenin bir başkasının hukuk alanında sözleşmesel, ahlaki veya kanuni bir yüküm-lülük altında bulunmadan ve hukuk alanına müdahale edilen kişi tara-fından kendisine yetki tanınmadan, onun menfaatine her türlü şekilde işgörme faaliyeti gerçekleştirmesiyle karşılıklı hak ve borçlar ortaya çıkaran bir borç kaynağı olarak ifade etmek mümkündür. Gerçek vekâletsiz işgörmenin borçların kaynakları arasındaki konumu ile un-surları konusunda doktrinde ve yargı içtihadında şu ana kadar görüş birliği oluşturulamamıştır.

Çalışmamızda işin kimin menfaatine yapıldığına göre vekâletsiz iş-görmeyi gerçek vekâletsiz işgörme ve gerçek olmayan vekâletsiz iş-görme şeklinde ikiye ayıran klasik ikili ayrım çerçevesinde bir borç kaynağı olarak gerçek vekâletsiz işgörmenin tanımı, unsurlarının ince-lenmesi, hukuk düzenindeki sınırlarının belirlenmesi, işgören ile işsahibi arasındaki ilişkiden doğan karşılıklı hak ve borçların ortaya konması ile gerçek vekâletsiz işgörme kurumunun uygulama alanı ve diğer kurum-larla ilişkisi değerlendirilecektir.

Çalışmamızın birinci bölümünde genel hatlarıyla vekâletsiz işgör-menin bir hukuki kurum olarak doğuşu, tarihsel gelişimi ve diğer hukuk düzenlerindeki konumu ile birlikte vekâletsiz işgörme kavramının açık-lanışı ve sistematiğine yer verilecektir.

Çalışmamızın ikinci bölümünde ise vekâletsiz işgörmenin işsahibi menfaatine olarak gerçekleştirilmesi durumunu ifade eden gerçek vekâletsiz işgörme kavramının hukuki niteliği belirlenmeye çalışılacak, henüz üzerinde görüş birliği oluşmayan unsurlar tüm görüşlerle birlikte incelenecektir.

Üçüncü bölümde gerçek vekâletsiz işgörmenin yarattığı karşılıklı hak ve borçlar ayrıntılarıyla ortaya konacak, işgörenin işgörmeden do-ğan sorumluluğu ve işsahibinin işgörmeyi uygun bulması gibi durumlar özel olarak ele alınacaktır.

Son olarak dördüncü bölümde gerçek vekâletsiz işgörmenin benzer kurumlarla karşılaştırılması ile kanunda ve uygulamada başvurulduğu bazı yerlere ilişkin değerlendirmelere yer verilecektir. 

Çalışmamızın başlıca amacı gerçek vekâletsiz işgörmenin borçların kaynakları ve vekâletsiz işgörme türleri arasındaki yerini belirleyerek kurumun ana unsurlarını ortaya koymak, yarattığı karşılıklı hak ve borçların kapsamı hakkında doktrindeki farklı görüşleri bir araya geti-rerek sistematik bütün içine oturtmaktır.

SONUÇ

Köklerini Roma Hukuku’ndaki negotiorum gestio kurumundan alan vekâletsiz işgörme, ilk dönemlerde Roma’da küçükler ve kısıtlıların korunması amacıyla gerçekleştirilen işlemler ile ev reisinin yokluğunda kölenin onun adına yaptığı işlemlerin hukuk düzeni içerisinde meydana getirdiği sonuçlarının düzenlenmesi ihtiyacıyla ortaya çıkmış bir kurumdur.

İlk dönemler için vekâletsiz işgörmeyi işsahibinin yokluğunda işsahibi için zorunlu işlemlerin yerine getirilmesi ve işsahibinin zarardan korunması gayesiyle yardımlaşma ve dayanışma prensibine dayanan bir olağanüstü hal durumu olarak tanımlamak mümkündür. Roma Hukuku’ndan Kıta Avrupası hukuk sistemine sirayet eden vekâletsiz işgörme kurumuna Anglosakson hukukunda açıkça yer verilmemiş olup vekâletsiz işgörmeyi karşılayan durumlar yargı içtihatları ile oluşturulmuştur.

İlerleyen dönemlerde işgörenin işgörme faaliyetini kendi menfaatine görmesi durumlarının da vekâletsiz işgörme olarak değerlendirilmesi ile birlikte, gerçekleştirilen işgörme faaliyetinin işsahibi menfaatine ya da işgörenin kendi menfaatine gerçekleştirilmesi durumları iki ayrı tür şeklinde ele alınarak farklı hükümlere ve yaptırımlara tabi kılınmıştır. Bir bütün olarak vekâletsiz işgörmeyi bir kimsenin bir başkasının hukuk alanında sözleşmesel, ahlaki ya da kanuni herhangi bir yükümlülük altında olmadan ve kendisine temsil yetkisi tanınmadan bir başkası veya kendi menfaatine her türlü şekilde işgörme faaliyeti gerçekleştirilmesiyle karşılıklı borçlar ortaya çıkaran bir borç kaynağı şeklinde tanımlanmak mümkündür.

Klasik ikili ayrımda işgörme faaliyetinin işsahibi menfaatine gerçekleştirilmesini ifade eden gerçek vekâletsiz işgörme çalışmamızın konusunu teşkil etmektedir. İşgörme faaliyetinin işgörenin kendi menfaatine gerçekleştirmesi hali ise gerçek olmayan vekâletsiz işgörme olarak isimlendirilerek ayrı bir hukuki kurum statüsünde kabul edilmektedir. Bu iki kurum unsurları itibariyle büyük benzerlikler bulundursalar da sonuçları itibariyle birbirlerinden bağımsız birer borç kaynağı niteliği taşımaktadırlar.

Hukuk düzeninde bireyler arasındaki yardımlaşma ve dayanışmayı teşvik etmek, zor durumda olanı korumak adına gerçek vekâletsiz işgörme, hukuka uygun bir işlem olarak kabul edilmiştir. Buna karşın bencil bir müdahale olarak görülen gerçek olmayan vekâletsiz işgörme, hukuka aykırı bir işlem niteliğinde değerlendirilip menfaat devri yaptırımına tabi kılınmıştır. Gerçek olmayan vekâletsiz işgörmenin uygulama alanının sebepsiz zenginleşmeyle iç içe girmiş olması ile gerçek vekâletsiz işgörmeden tamamen farklı hükümlere ve yaptırımlara tabi kılınması, vekâletsiz işgörme türlerinin birbirlerinden ayrı değerlendirilmesi gerekliliğine işaret etmektedir.

Genel bir tanımlama ile gerçek vekâletsiz işgörme; vekâleti, temsil yetkisi ve herhangi bir kanuni, ahlaki ve sözleşmesel yükümlülüğü olmayan işgörenin, işsahibinin menfaatine ve varsayılan iradesine uygun olarak onun hukuk alanında, onun için yapılması zorunlu olan işgörme faaliyetini yerine getirmesidir.

Gerçek vekâletsiz işgörmenin hukuki niteliği konusunda çeşitli yaklaşımlar bulunmakla beraber modern görüş gerçek vekâletsiz işgörmenin genel anlamda bir hukuki işlem benzeri fiil, özel olarak da sözleşme benzeri olduğunu kabul etmektedir.

Bir hukuki kurum olarak gerçek vekâletsiz işgörmenin unsurlarını işgörme faaliyetinin varlığı, işin başkasına ait olması, işgörenin kanuni, ahlaki, sözleşmesel bir yükümlülük altında olmaması ile işsahibinin temsil yetkisine sahip bulunmaması, işgörenin işi başkasının menfaatine görme iradesi altında gerçekleştirmesi ve işin görülmesinin işsahibi için zorunlu olması gereklilikleri oluşturur.

Gerçek vekâletsiz işgörmede işgörme, işsahibinin hukuk alanında onun menfaatine yönelik olarak olumlu her türlü davranışla gerçekleştirilebilen faaliyettir. İşgörme faaliyeti maddi fiillerle, hukuki fiillerle ve üçüncü kişilerle kurulan hukuki işlemlerle gerçekleştirilebilir. İşgörme faaliyetinin konusunu hukuk düzenince yasak edilmiş eylemler, geçerli şekilde yapılması bir yetkinin varlığına bağlı olan fiiller ve kişiye sıkı sıkıya bağlı hakların kullanımına ilişkin işlemler oluşturamaz.

İşin başkasına ait olması, işgörenin, işsahibinin hakları ve borçları üzerinde işlem yapması ve onun hukuk alanına müdahale gerçekleştirmesidir. Bu müdahale sonucunda ortaya çıkan masraflar ve faydalar işsahibine ait olur. İşin başkasına aidiyetinin belirlenmesi için öncelikle objektif bakımdan başkasına aidiyet, yani, işgörenin başkasının hakları ve borçlarına doğrudan etki edip etmediği dikkate alınır. Bu ölçütten sonuç alınamaması halinde, ikinci bir ölçüt olarak işgörenin işgörme iradesi dikkate alınarak, işgören işsahibinin menfaatine yönelik işgörme gerçekleştirdiği takdirde, işin başkasına ait olduğu kabul edilir.

Gerçek vekâletsiz işgörmenin temelini teşkil eden vekâleti olmama unsuru taraflar arasında bir vekâlet sözleşmesi bulunmamasının yanı sıra; taraflar arasında bir sözleşme ilişkisi, kanuni veya ahlaki bir yükümlülüğün ve de temsil ilişkisinin bulunmamasını içine alan genel bir unsurdur.

 Gerçek vekâletsiz işgörmede işgörenin başkası adına işgörme iradesinin oluşması için öncelikle ayırt etme gücünün varlığı temeli aranmaktadır. Bu yaklaşım işgören kavramını sadece gerçek kişilere özgüleme yönelimine itmektedir. Tüzel kişilerin ayırt etme gücü söz konusu olmasa bile TMK m. 49’da düzenlendiği üzere fiil ehliyetini haiz olmakla, vekâleti ve herhangi bir yükümlülüğü bulunmadan başka bir gerçek ya da tüzel kişinin hukuk alanına müdahale ederek gerçek vekâletsiz işgörme faaliyeti gerçekleştirebilirler. Tüzel kişiler pek çok durumda gerçek vekâletsiz işgörme ilişkisinde işgören pozisyonunda yer almakta olup işgörme iradesinin varlığı için ayırt etme gücünün varlığını arayan yaklaşımın bu konuda eksiklik taşıdığını kabul etmek gerekir.

Gerçek vekâletsiz işgörme hükümlerinin uygulandığı her durumda bu unsurların kümülatif şekilde bir arada bulunması gerekliliği zaman içinde esnetilmiştir. Özellikle işin işsahibi için zorunlu ve gerekli olması unsurunun dikkate alınmaması ile gerçek vekâletsiz işgörme olağanüstü durumlara ilişkin bir dayanışma kurumu olmaktan uzaklaşarak başkasının hukuk alanına yapılan tüm müdahalelerde kendine uygulama alanı bulan bir kurum haline gelmiştir.

Güncel yaklaşım, klasik gerçek – gerçek olmayan vekâletsiz işgörme ayrımını derinleştirerek vekâletsiz işgörme türlerini dörtlü ayrım halinde ele almaktadır. Vekâletsiz işgörmeye konu teşkil eden durumlara uygulanacak hükümlerin belirlenmesinde daha etkin olan bu ayrımda vekâletsiz işgörme; caiz gerçek vekâletsiz işgörme, caiz olmayan gerçek vekâletsiz işgörme, iyiniyetli gerçek olmayan vekâletsiz işgörme, kötüniyetli gerçek olmayan vekâletsiz işgörme olarak dört parçada ele alınmaktadır.

Modern dörtlü ayrımda bilinen anlamıyla gerçek vekâletsiz işgörmeyi caiz gerçek vekâletsiz işgörme karşılamakta olup işin işsahibi menfaatine yapılmasına karşın, işgörmenin işsahibi için gerekli veya zorunlu olmaması ile işsahibi tarafından görülmesi yasaklanmış bir işin görülmesi durumları caiz olmayan gerçek vekâletsiz işgörme başlığı altında ayrı konumda değerlendirilmektedir.

Modern dörtlü ayrım ile işgörme faaliyetinin sonuçlarına uygulanacak hükümler konusunda farklılıklar yaratılmış olmakla birlikte; bazı yazarlarca caiz olmayan gerçek vekâletsiz işgörme, gerçek olmayan vekâletsiz işgörme türleri ile bir arada değerlendirilerek gerçek olmayan vekâletsiz işgörme hükümlerinin caiz gerçek vekâletsiz işgörme durumlarına da uygulanması gerektiği ileri sürülmektedir.

Gerçek vekâletsiz işgörme bir borç kaynağı olarak işsahibi ve işgören arasında karşılıklı hak ve borçlar oluşturmaktadır. İşgörenin gerçek vekâletsiz işgörmeden doğan borçlarını; işi işsahibinin varsayılan iradesine uygun görme borcu, işi özenle görme borcu, işi bir bütün olarak görme borcu, işsahibine işgörmeyle ilgili haber ve hesap verme borcu ile işgörmeden elde ettiği eşyaları ve faydaları iade borcu oluşturur. Buna karşın işgörenin işsahibine karşı haklarını; işgörmeden dolayı sarf ettiği masrafları talep etme hakkı, işgörmeden dolayı uğradığı zararın karşılanmasını talep etme hakkı, işgörme sırasında altına girdiği borçlardan kurtarılmayı işsahibinden isteme hakkı, işsahibinden ücret talep etme hakkı ve sebepsiz zenginleşmeden doğan söküp alma hakkı ile buna bağlı olarak hapis hakkı oluşturur.

Gerçek vekâletsiz işgörmenin tarihsel gelişimi içerisinde işgörenin ücret talebi, işgörme sırasında uğradığı bedensel zarardan dolayı işgörenin manevi tazminat talebi ve işgörenin hapis hakkı gibi haklar zamanla doktrinde oluşarak gerçek vekâletsiz işgörme kurumuna entegre olmuşlardır.

Gerçek vekâletsiz işgörmede işgörenin sorumluluğu tipik bir kusur sorumluluğudur. Kanun koyucu işgörenin, işsahibinin karşı karşıya olduğu zarar ya da zarar tehlikesini önlemek için işgörmeyi gerçekleştirmesi ve işgörenin ehliyetli olmaması durumlarında işgörenin sorumluluğunu azaltırken, işsahibinin işgörmeyi yasaklaması halinde işgörmeyi gerçekleştiren işgörenin sorumluluğunu arttırmıştır.

Yeni Türk Borçlar Kanunu’nda uygun bulma olarak isim değişikliğine uğrayan uygun bulma beyanı, işsahibinin işgören tarafından görülen işi onaylayıp kabul ettiğini bildiren ve varması gerekli bir irade beyanı ile kullanılan tek taraflı bir hukuki işlemdir. İşgörmeyi uygun bulma hakkı değiştirici yenilik doğuran bir hak olup bu hak kullanıldıktan sonra işlem herhangi bir irade sakatlığı mevcut olmadıkça geri alınamaz.

Kanun koyucunun özel olarak bir zamanaşımı hükmü ihdas etmemiş olması gerçek vekâletsiz işgörmeden doğan karşılıklı taleplerin zamanaşımına ilişkin olarak doktrinde çeşitli görüşleri ortaya çıkarmıştır. Gerçek vekâletsiz işgörmeyi hukuki işlem benzeri kabul eden yaklaşımdan hareket edilerek gerçek vekâletsiz işgörmenin sözleşmelere uygulanan on yıllık genel zamanaşımına tabi olması gerektiği görüşü doktrinde ve yargı içtihadında yer bulmaktadır. Bu durumun istisnası olarak işgörme faaliyetinin konusunu kanunda beş yıllık zamanaşımına tabi tutulan alacakların oluşturması halinde gerçek vekâletsiz işgörmeden doğan taleplere beş yıllık zamanaşımı uygulanacaktır.

Gerçek vekâletsiz işgörme; vekâlet sözleşmesi, yetkisiz temsil ve sebepsiz zenginleşme gibi başkasının hukuk alanına müdahale üzerine kurulan hukuki kurumlarla benzerlikler içermekte olup bu kurumlardan tamamen ayrı, bağımsız bir borç kaynağıdır.

Gerçek vekâletsiz işgörme; vekâlet sözleşmesi ile işgörenin işsahibinin vekâletine sahip olup olmaması unsuruyla ayrışmakta olup vekâlet sözleşmesi hükümleri kıyasen gerçek vekâletsiz işgörmeye uygulanır. İşsahibinin işgörmeye uygun bulma beyanını vermesiyle gerçekleştirilen işgörmeye vekâlet sözleşmesi hükümleri uygulanır.

Gerçek vekâletsiz işgörme ile yetkisiz temsil uygulama alanı açısından farklılıklar arz eder. Yetkisiz temsilin var olduğu durumlarda gerçek vekâletsiz işgörme hükümleri de uygulama alanı bulur. Bir yetkisiz temsil durumunda temsil eden ile hukuki işlem gerçekleştirilen üçüncü kişi arasındaki dış ilişkiye yetkisiz temsil hükümleri uygulanırken, temsil eden ile temsil olunan arasındaki iç ilişkiye vekâletsiz işgörme hükümleri uygulanır. İki kurum kapsamları açısından değerlendirildiğinde temsil yetkisinin konusunu sadece hukuki işlemler oluşturabilirken, vekâletsiz işgörme işgörmenin konusu hukuki işlemlere ek olarak hukuki fiiller ve maddi fiiller de teşkil edebilir.

Gerçek vekâletsiz işgörmede taraflar arasında kanundan doğan bir borç ilişkisi meydana gelmektedir, bu nedenle gerçek vekâletsiz işgörme hükümleriyle sebepsiz zenginleşme hükümleri bir arada bulunamaz ve iki kurum birbiri ile yarışamaz. Kanunun tamamlayıcı hüküm olarak hak tanıdığı alanlarda gerçek vekâletsiz işgörmeyi tamamlayıcı bir kurum olarak sebepsiz zenginleşme hükümlerine başvurulabilir.

Sonuç olarak, bu çalışmada Haluk Tandoğan’ın 1957 yılında kaleme aldığı monografisinden bu yana Türk Hukuku’nda üzerinde pek fazla çalışma bulunmayan gerçek vekâletsiz işgörme konusu modern yaklaşımlarla ortaya konmaya çalışılmıştır. Gerçek vekâletsiz işgörmenin bağımsız bir borç kaynağı karakteri, tarihsel gelişimi ile yabancı hukuk sistemlerindeki konumu ve OR 2020 tasarısı gibi gelecekteki pozisyonuna yönelik eğilimler değerlendirilmiştir.

Gerçek vekâletsiz işgörmenin uygulandığı alanların genişlemesi ile birlikte kurum, yardımlaşma temelli bir olağanüstü durum yönetiminden başkasının alanında başkasının menfaatine gerçekleştirilen her türlü faaliyeti içine alan genel bir borç kaynağı halini almıştır. Bu değişim gerçek vekâletsiz işgörmenin unsurlarına nüfuz ederek özellikle işgörenin yardım ihtiyacı ve işgörmenin zorunlu olması unsurlarını esnetmiştir. Çalışmamızda gerçek vekâletsiz işgörmeyi oluşturan tüm unsurlar detaylıca incelenmiştir.

Klasik ikili ayrım temel alınarak gerçek vekâletsiz işgörme – gerçek olmayan vekâletsiz işgörme ayrımı üzerinden ilerlemekle birlikte, modern dörtlü ayrım çerçevesinde caiz gerçek vekâletsiz işgörme ve caiz olmayan gerçek vekâletsiz işgörme türleri ve bu durumlara uygulanacak hükümlerin farklılık gösterdikleri noktalara dikkat çekilmiştir.

Gerçek vekâletsiz işgörmenin hukuki niteliği doktrinde genel anlamda bir hukuki işlem benzeri fiil, özel olarak da vekâlet sözleşmesi benzeri kabul edilmiş olsa da, taraflara karşılıklı hak, borç ve sorumluluk doğuran kendine özgü bir düzenleme olması göz önüne alınarak Borçlar Kanunu sistematiğinde genel hükümler içerisinde bağımsız bir borç kaynağı olarak değerlendirilmesinin daha yerinde olacağı kanısındayız.

KAYNAKÇA[1]

Akagündüz, Ahmet; Karşılaştırmalı Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, 1. Bası, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2013.

Akyol, Şener; Türk Medeni Hukukunda Temsil, 1. Baskı, Vedat Kitapçılık, İstanbul 2009.

Altaş, Hakan; Belirli Mal Bırakma Vasiyetinin Teslim Borcu (MK m. 518), Journal of Yaşar Üniversitesi, Aydın Zevkliler’e Armağan, Özel Sayı Vol. 8, s. 131 – 150.

Aral, Fahrettin / Ayrancı, Hasan; Borçlar Hukuku Özel Borç İlişkileri, 10. Bası, Yetkin Yayınları, Ankara 2014.

Arkan Akbıyık, Azra; Gerçek Olmayan Vekâletsiz İşgörme, 1. Bası, Alfa Basım Dağıtım, İstanbul 1999.

Başıbüyük, Özgür; Roma Hukuku'nda ve Türk Hukuku'nda Vekâletsiz İşgörme, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2008.

Başpınar, Veysel; Vekilin Özen Borcundan Doğan Sorumluluğu, 2. Bası, Yetkin Yayınları, Ankara 2004.

Baygın, Cem; Edim Dışı Sebepsiz Zenginleşmeden Doğan İade Talebinin Haksız Fiil ve Vekâletsiz İşgörmeden Doğan Talepler Karşısındaki Durumu, s. 571 – 602, Prof. Dr. Fahiman Tekil'in Anısına Armağan, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, İstanbul 2003.

Bilge, Necip; Borçlar Hukuku Özel Borç Münasebetleri, 3. Bası, Bankacılık ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü, Ankara 1971.

Bilgen, Mahmut; Özel Hukukta Zamanaşımı, 2. Bası, Adalet Yayınevi, Ankara 2010.

Blommaert, A. K.; Negotiorum Gestio and The Life – Rescuer, Journal for South African Law (2) 1981, s. 123 – 135.

Buz, Vedat; Medeni Hukukta Yenilik Doğuran Haklar, 1. Bası, Yetkin Yayınları, Ankara 2005.

Demir Yüce, Özlem; Vekâlet Sözleşmesinde Tarafların Borçları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2009.

Dural, Mustafa / Öz, Turgut; Türk Özel Hukuku Cilt: 4 Miras Hukuku, 6. Bası, Filiz Kitapevi, İstanbul 2012.

Dural, Mustafa; Roma Hukukunda Akit Benzerleri (Quasi Contractus), s. 257 – 272, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt: 33, Sayı 3 – 4.

Ekşi, Ahmet; İslam Tıp Hukuku Çağdaş Tıp Problemlerine İslam’ın Getirdiği Hukukî Çözümler, 1. Bası, Ensar Yayınları, İstanbul 2011.

Eren, Fikret; Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 21. Bası, Yetkin Yayınları, Ankara 2017 (Genel Hükümler).

Eren, Fikret; Borçlar Hukuku Özel Hükümler, 4. Bası, Yetkin Yayınları, Ankara 2017 (Özel Hükümler).

Erkan, Vehbi Umut; 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu’na Göre Vekâlet Sözleşmesinde Vekâlet Verenin Ücret Ödeme Borcu Dışındaki Diğer Borçları, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Cilt: 62 Sayı: 2 Yayın Tarihi: 2013, Sayfa: 441 – 472.

Gautschi, Georg; Berner Kommentar, Schweizerisches Zivilgesetzbuch, Das Obligationenrecht, 2. Abteilung, Die einzelnen Vertragverhaltnisse, 5. Teilband, Kreditbrief und Kreditauftrag, Mäklervertrag, Agenturvertrag, Geschäftsführung ohne Auftrag, Artikel 407 – 424 OR, Bern 1967.

Gümüş, Mustafa Alper; 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanununa Göre Hazırlanmış Borçlar Hukuku Özel Hükümler Cilt: II Eser, Vekâlet, Simsarlık, Vekâletsiz İşgörme Havale, Saklama, Kefalet ve Garanti, 3. Bası, Vedat Kitapçılık, İstanbul 2014.

Günay, Cevdet İlhan; Türk Borçlar Kanunu Şerhi, 1. Bası, Yetkin Yayınları, Ankara 2012.

Güverçin, Sezgin; Roma ve Türk Hukuku'nda Vekâletsiz İşgörme, (Yayınlamamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007.

Halilov, Ramil; Türk ve Azerbaycan Hukukunda Vekâletsiz İş Görme, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2013.

Hatemi, Hüseyin / Serozan, Rona / Arpacı, Abdülkadir; Borçlar Hukuku Özel Bölüm, Filiz Kitapevi, İstanbul 1992 (Özel Bölüm).

Hatemi, Hüseyin; Türk Hukukunda Gerçek Olmayan Vekâletsiz İşgörme Kurumuna İlişkin Düşünceler, Prof. Dr. Kemal Oğuzman'ın Anısına Armağan, İstanbul 2000, s. 383 – 390.

Hofstetter, Josef; Der Auftrag und die Geschäftsführung ohne Auftrag: Schweizerisches Privatrecht VII/6, hrsg. von Wolfgang Wiegand, Helbing und Lichtenhahn Verlag, Basel / Genf / München 2000.

Huguenin, Claire; Obligationenrecht Besonderer Teil, 2. Auflage, Schulthess Juristische Medien AG, Zürich 2004.

İnan, Ali Naim / Yücel, Özge; Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 4. Bası, Seçkin Yayınevi, Ankara 2014.

İslâm Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi 2014.

Karahasan, Mustafa Reşit; Türk Borçlar Hukuku Özel Hükümler 6. Cilt, Beta Basım Dağıtım, İstanbul 1992.

Kılıçoğlu, Ahmet Mithat; Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Genişletilmiş 18. Bası, Turhan Kitabevi, Ankara 2014.

Kırca, İsmail; Vekâletsiz İşgörmenin Temsil Hukukunda Uygulama Alanı Bulduğu Haller, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. 44, sayı: 1 – 4, s. 443 – 450, Ankara 1995.

 Kinsella, N. Stephan; A Civil Law to Common Law Dictionary, 54 La. L. Rev. (1994), Erişim Linki : http://digitalcommons.law.lsu. edu/lalrev/vol54/iss5/5 , s. 1282.

Kiygı, Osman Nazım; Wörterbuch der Rechts-und Wirtschaftssprache Teil I – II, C. H. Beck Verlagsbuchhandlung, Münih 1999.

Kocayusufpaşaoğlu, Necip / Hatemi, Hüseyin / Serozan, Rona / Arpacı, Abdülkadir; Borçlar Hukuku Genel Bölüm, Birinci Cilt, 5. Bası, Filiz Kitapevi, İstanbul 2010 (Cilt I).

Kocayusufpaşaoğlu, Necip / Hatemi, Hüseyin / Serozan, Rona / Arpacı, Abdülkadir; Borçlar Hukuku Genel Bölüm, Üçüncü Cilt, 5. Bası, Filiz Kitapevi, İstanbul 2009 (Cilt III).

Koschaker, Paul / (Göz. Geç.) Ayiter, Kudret; Modern Özel Hukuka Giriş Olarak Roma Özel Hukukunun Ana Hatları, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları No: 414, Sevinç Matbaası, Ankara 1977.

Kramer, Xandra E. ; The Rome II Regulation on the Law Applicable to Non –Contractual Obligations: The European private international law tradition continued, Nederlands Internationaal Privaatrecht (NIPR) 2008, No. 4, s. 414 – 424.

Lischer, Urs; Die Geschäftführung ohne Auftrag im schweizerischen Recht, Reihe A: Privatrecht Band 20, Helbing & Lichtenhahn Verlag, Basel, Frankfurt am Main 1990.

Marasinghe, M.L.; The Place of Negotiorum Gestio in English Law, Ottowa Law Review, Vol. 8, 1976 s. 573– 587.

Meydan, Nihat / Yapal, Fadime; Emsal Yargıtay Kararları, 1. Baskı, Zigana Yayınevi 2014.

Official Journal of the European Union L 199/1 31.07.2007 EN (Erişim Linki: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/).

Oğuzman, Kemal / Öz, Turgut; Borçlar Hukuku Genel Hükümler Cilt I, TBK’ya Göre Gözden Geçirilmiş 14. Bası, Vedat Kitapçılık, İstanbul 2016.

Oğuzman, Kemal / Öz, Turgut; Borçlar Hukuku Genel Hükümler Cilt II, TBK’ya Göre Gözden Geçirilmiş 12. Bası, Vedat Kitapçılık, İstanbul 2016.

Olgaç, Senai; Kazai ve İlmi İçtihatlarla Türk Borçlar Kanunu ve İlgili Özel Kanunlar Muhtelif Nevileri, C. III, Ankara 1969.

Öz, Turgut; Sebepsiz Zenginleşmeden Doğan Borç İlişkileri Prof. Dr. İsmet Sungurbey’e Armağan Borçlar Kanunu Genel Hükümler Konferansları III, İstanbul Barosu Yayınları, 26 – 27 Mayıs 2012.

Özdemir, Halide Gökçe; Roma ve Türk Hukuklarında Vekâletsiz İşgörme (Negotiorum Gestio) Ankara, 1. Bası, Seçkin Yayınevi, Ankara 2001.

Öztan, Bilge; Medeni Hukukun Temel Kavramları, Güncelleştirilmiş 41. Bası, Turhan Kitapevi, Ankara 2016.

Reisoğlu, Safa; Türk Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 23. Bası, Beta Yayınevi, İstanbul 2012.

Schmid, Jörg; Die Geschäftsführung ohne Auftrag, Arbeiten aus dem Iuristichen Seminar Der Universität Freiburg 116 Schweiz, Herausgegeben von Peter Gauch, Universitätsverlag Freiburg, Freiburg 1992 (Geschäftsführung ohne Auftrag).

Schmid, Jörg; Zürcher Kommentar zum Schweizerischen Zivilgesetzbuch: V. Band: Obligationenrecht: Teilband V3a: Die Geschäftsführung ohne Auftrag Art. 419 – 424 OR / Hrsg. von. Peter Gauch, Zürih 1993 (ZK).

Seehan, Duncan; Negotiorum Gestio: a Civilian Concept in The Common Law, The International and Comparative Law Quarterly, Vol. 55, No. 2, Cambridge University Press, Nisan 2006, s. 253 – 279, (Erişim: http://www.jstor.org/stable/3663162 ).

Sungurbey, Ayfer Kutlu; Yetkisiz Temsil Özellikle Culpa in Contrahendo ve Olumsuz Zarar, 1. Bası, Yasa Yayınları, Haziran 1988.

Süzel, Ece Baş; Gerçek Olmayan Vekâletsiz İşgörme ve Menfaat Devri Yaptırımı, 1. Bası, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul 2015.

Şenol, Pınar Uzun; Vekâletsiz İşgörmede İş Görenin Hukuki Durumu, s. 293 – 308, Fatih Sultan Mehmet İlmi Araştırmalar Dergisi Bahar 2014.

Tahiroğlu, Bülent; Roma Borçlar Hukuku, 2. Bası, Der Yayınları, İstanbul 2012.

Tandoğan, Haluk; Borçlar Hukuku Özel Borç İlişkileri Cilt II, 1989’da Dördüncü Baskıdan Tıpkıbasımdan Beşinci Basım, Vedat Kitapçılık, İstanbul 2010 (Özel Borç İlişkileri C. II).

Tandoğan, Haluk; Mukayeseli Hukuk Ve Hususiyle Türk İsviçre Hukuku Bakımından Vekâletsiz İşgörme, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara 1957 (Vekâletsiz İşgörme).

Tandoğan, Haluk; Vekâletsiz İş Görenin Ücret Talebi, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XXII S. 1 – 2, s. 384 – 391, Ankara 1955 (Makale).

Tarman, Zeynep Derya; Akit Dışı Borç İlişkilerine Uygulanacak Hukuk Hakkındaki Avrupa Topluluğu Tüzüğü (Roma II), Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Yıl: 2008 Cilt: 57 Sayı: 2, s. 189 – 222.

Tekin, Kemal Doruk; Banka Sırrı Kavramı Yönünden Bankalarda Sır Saklama Yükümlülüğü, Adalet Yayınları, Ankara 2010.

Umur, Ziya; Roma Hukuku Ders Notları, 3. Baskı, Beta Yayınevi, İstanbul 1999.

Uygur, Turgut; 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu Şerhi Cilt II, 2. Baskı, Seçkin Yayınevi, Ankara 2012 (Türk Borçlar Kanunu Şerhi).

Uygur, Turgut; Açıklamalı – İçtihatlı Borçlar Kanunu Özel Borç İlişkileri Altıncı Cilt, Seçkin Yayınevi, Ankara 1992 (Özel Borç İlişkileri).

Weber, Rolf H. ; Basler Kommentar zum schweizerischen Privatrecht, Obligationenrecht I Art. 1 – 529 OR, 3. Auflage (Herausgeber: Heinreich Honsell / Nedim Peter Vogt, Wolfgang Wiegand) Basel und Frankfurt am Main 2003.

Yavuz, Cevdet; Türk Borçlar Kanunu Özel Hükümler (Yayına Hazırlayanlar: Cevdet Yavuz – Faruk Acar – Burak Özen), 8. Bası, Beta Yayınevi, İstanbul 2009 (8. Bası).

Yavuz, Cevdet; Türk Borçlar Kanunu Özel Hükümler (Yayına Hazırlayanlar: Cevdet Yavuz – Faruk Acar – Burak Özen), 11. Bası, Beta Yayınevi, İstanbul 2012.

Yavuz, Nihat; Eski ve Yeni Borçlar Kanunu’na Göre Uygulamada Sebepsiz İktisap, 2. Bası, Adalet Yayınevi, İstanbul 2011 (Sebepsiz İktisap).

Yavuz, Nihat; Kira Hukukunun Nedensiz Zenginleşme ve Vekâletsiz İşgörme Davaları ile İlgili Kimi Sorunları, Yargıtay Dergisi C: 22, Ocak – Nisan 1996, Sayı: 1 – 2, s. 52 – 67.

Yelmen, Adem; Yetkisiz Temsil, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Özel Sayı Cilt: 1, Yıl 2015, s. 429 – 448.

Zevkliler, Aydın / Gökyayla, Emre; Borçlar Hukuku Özel Borç İlişkileri, 16. Bası, Turhan Kitapevi, Ankara 2016.

Zyl, Van D.H.; Negotiorum Gestio and Wrongs, Acta Juridica, 2000, s. 329 – 336.

Elektronik Kaynaklar