Türkiye'de Başkanlık (Cumhurbaşkanlığı) Sistemi

İKİNCİ BASININ ÖNSÖZÜ............................................................................................... 5

ÖNSÖZ .......................................................................................................................... 7

İÇİNDEKİLER.................................................................................................................. 9

KISALTMALAR ............................................................................................................. 19

GİRİŞ ........................................................................................................................... 21

BİRİNCİ BÖLÜM

SAF BAŞKANLIK SİSTEMİ, ABD VE DİĞER LATİN AMERİKA ÜLKELERİNDEKİ

BAŞKANLIK SİSTEMLERİNİN KENDİNE ÖZGÜLÜKLERİ

A. SAF BAŞKANLIK SİSTEMİ ................................................................................27

1. Başkanlık Sistemi Kavramı............................................................................. 27

2. Sert Kuvvetler Ayrılığı ve Başkanlık Sistemi................................................... 29

3. Saf Başkanlık Sistemi-Geniş Manada Başkanlık Sistemi Ayrışması................ 31

4. Saf Başkanlık Sisteminin Gereklerine İlişkin Farklı Görüşler.......................... 33

5. Saf Başkanlık Sisteminin Aslî ve Zorunlu Unsurları Şunlardır ........................ 37

a. Hem Başkan’ın hem de Yasama Meclisi’nin Halk Tarafından

Seçilmesi. ............................................................................................... 37

b. Yürütmenin Yasamanın Güvenine Dayanmaması.................................. 39

c. Yürütme Organının Tek Kişiden Oluşması.............................................. 43

6. Saf Başkanlık Sistemlerinde Mevcut Olan Tâlî Nitelikteki Özellikler ............. 45

a. Başkanın Yasama Organını Fesih Yetkisinin Mevcut Olmaması............. 45

b. Aynı Kişinin Hem Yasamada Hem de Yürütmede Görev

Alamaması ............................................................................................. 47

c. Yasama ve Yürütmenin Birbirlerinin Yetki Alanına Müdahale

Etmemeleri ............................................................................................ 47

B. ABD’DEKİ BAŞKANLIK SİSTEMİNDE, SAF BAŞKANLIK SİSTEMİNİN ASLÎ YA

DA TÂLÎ BAZI ÖZELLİKLERDEN FARKLI OLAN BAZI KENDİNE ÖZGÜ

UYGULAMALAR.............................................................................................48

C. LATİN AMERİKA ÜLKELERİNDE TATBİK EDİLEN BAŞKANLIK

SİSTEMLERİNDE KENDİNE ÖZGÜLÜK ARZ EDEN BENZER VE FARKLI

UYGULAMALAR.............................................................................................56

10 İçindekiler

1. Devletin Federal ya da Üniter Olması ............................................................56

2. Devlet Başkanı’nın Başkan ya da Cumhurbaşkanı Olarak İfade Edilmesi.......58

3. Başbakanlık Kurumunun Mevcut Olması ya da Olmaması ............................59

4. Başkan Yardımcılığı ........................................................................................60

5. Devlet Başkanlarının Seçilme Usulleri, Süreleri ve Dönemleri.......................60

6. Üste Düzey Atamaların Yasamanın Onayına Tabi Olup Olmaması ................63

7. Yürütmenin Kanun Gücünde Olan ya da Olmayan Düzenleme Yapma

Yetkisi.............................................................................................................64

8. Kabinenin Kolejyal Yapılı Olması ya da Olmaması .........................................66

9. Karşı İmza Kuralının Mevcut Olup Olmaması.................................................67

10. Bütçe Önerisinde Bulunulması.......................................................................68

11. Devlet Başkanının Partili Olması ya da Olmaması..........................................69

12. Yasama Meclisi’nin Tek ya da İki Meclisli Olması...........................................70

13. Başkan Yardımcısının Yasama Meclisi’ne Başkanlık Etmesi ya da

Etmemesi .......................................................................................................71

14. Yürütmenin Kanun Önerisinde Bulunma Yetkisinin Olması ya da

Olmaması.......................................................................................................71

15. Yürütmenin Bazı Kereler Yasama Faaliyetlerine Katılması ya da

Katılmaması ...................................................................................................73

16. Başkan Yardımcısı ve Bakanların Siyasî Sorumlulukları..................................75

17. İmpeachment Kapsamında Sorumluluk.........................................................78

18. Fesih ve Azil Yetkisinin Mevcut Olup Olmaması ............................................79

19. Devlet Başkanının Veto Yetkisi ......................................................................83

20. Devlet Başkanı’nın Yurt Dışına Çıkışlarının Yasamanın İznine Tabi

Olması............................................................................................................83

21. Yürütmenin Yetkilerinin Düzenlenme Şekli ...................................................84

D. BAŞKANLIK SİSTEMLERİNDEKİ KENDİNE ÖZGÜLÜKLERE İLİŞKİN

DEĞERLENDİRMELER .....................................................................................85

E. LATİN AMERİKA ÜLKELERİNDE DEMOKRATİKLEŞME VE HÜRRİYET

STANDARDI ...................................................................................................85

İçindekiler 11

İKİNCİ BÖLÜM

PARLAMENTER SİSTEM TEMELLİ YAŞANAN

SORUNLAR VE BAŞKANLIK SİSTEMİ İHTİYACI

A. KOALİSYON TEMELLİ SORUNLAR SEBEBİYLE BAŞKANLIK SİSTEMİ

İHTİYACI........................................................................................................89

1. Genel Olarak Koalisyon Hükümetleri ............................................................ 89

2. Parlamenter Sistemlerin Bir diğer Sorunlu Alanı da Azınlık

Hükümetleridir............................................................................................ 101

3. Koalisyon Temelli Yaşanan Bazı Sorunlar.................................................... 105

a. Koalisyonların Kuruluşu Esnasında Yaşanan Sorunlar.......................... 105

b. Nispî Temsil Seçim Sistemi ile Bütünlük İçerisinde Koalisyonların

Kurulmasında Aşırı Partilerin Dayatmalarına Mahkûmiyetin

Ortaya Çıkması..................................................................................... 108

c. Hükümet Programlarında Bütünlük ve Disiplinin Sağlanamaması ...... 110

d. Koalisyonların Siyasî İstikrarsızlığa ve Etkin Olmayan Yönetime

Sebep Olması ....................................................................................... 111

e. İstikrarlı ve Uzun Vadeli Hükümet Politikalarının

Uygulanamaması ................................................................................. 114

f. Bütçe Disiplininin Kaybolması, Harcamalarda Ölçüsüzlüğün

Artması ................................................................................................ 116

g. Koalisyon İçi İhtilaflar Sebebiyle Hükümetin Sürekli Yıkılma

Tehlikesi ile Karşı Karşıya Kalması........................................................ 116

h. Etkin Siyasi Kararların Zamanında Alınamaması .................................. 117

ı. Cumhurbaşkanı-Başbakan-Koalisyon Ortakları Temelli Çatışmalar..... 119

i. Hükümetin Başarısızlığı Durumunda Siyasî Sorumlunun

Bulunamaması ..................................................................................... 119

j. Kanunların Çıkarılmasında Yaşanabilen Sorunlar ................................ 120

k. Benzer Durumların Başkanlık Rejimlerinde Yaşanmaması .................. 120

B. TÜRKİYE’DE YAŞANAN KOALİSYONLARIN ORTAYA ÇIKARDIĞI SORUNLAR .... 121

C. TÜRKİYE’DEKİ UYGULAMALARIN PARLAMENTER SİSTEMİN SEMBOLİK

YETKİLİ CUMHURBAŞKANI İLKESİ İLE UYUMLULUĞU SORUNU VE İKİ

BAŞLI YÜRÜTME .......................................................................................... 129

1. Genel Olarak Parlamenter Sistemin Gerekleri ............................................ 129

2. İki Başlı Yürütme: İcraî Yetkilerle Mücehhez ve Siyasî Etkinliği Olan

Başbakan ve Bakanlar Kurulu ve Sembolik Yetkili Cumhurbaşkanı............. 131

3. Türkiye’deki Uygulamaların Parlamenter Rejimin “Sembolik Yetkili

Cumhurbaşkanı” İlkesi ile Uyumluluğu Sorunu........................................... 147

12 İçindekiler

4. 1924 Anayasası Dönemi...............................................................................147

a. Mustafa Kemal’in Cumhurbaşkanlığı Dönemi ......................................152

b. İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı Dönemi........................................163

c. DP İktidarı ve Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanlığı Dönemi ......................166

5. 1961 Anayasası Dönemi...............................................................................168

6. 1982 Anayasası Dönemi Uygulamaları ........................................................174

a. Cumhurbaşkanı Kenan Evren Dönemi..................................................180

b. Turgut Özal Dönemi..............................................................................181

c. Süleyman Demirel Dönemi...................................................................189

d. Ahmet Necdet Sezer Dönemi ...............................................................192

e. Abdullah Gül ve Recep Tayyip Erdoğan Dönemleri ..............................197

7. Türkiye’de Yaşanan İki Başlılıkla Alakalı Genel Değerlendirme....................198

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TÜRKİYE’DE BAŞKANLIK SİSTEMİ

A. TÜRKİYE’DE BAŞKANLIK SİSTEMİ YÖNÜNDEKİ TALEPLERİN ORTAYA

ÇIKMASI ......................................................................................................205

B. 1982 ANAYASASI’NIN İLK METNİNDE HÜKÜMET SİSTEMİ .............................213

C. TÜRKİYE’DE HÜKÜMET SİSTEMİ DEĞİŞİKLİĞİ SAĞLAYAN 2017 ANAYASA

DEĞİŞİKLİĞİ .................................................................................................213

D. DEVLETİN TEMEL YAPISI VE BAZI ÖZELLİKLERİ ..............................................215

1. Devletin Üniter Yapısı ..................................................................................215

2. Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Demokratik Niteliği ...................................215

3. Türkiye’deki Yeni Sistemin Başkanlık ya da Cumhurbaşkanlığı Sistemi

Oluşu............................................................................................................216

E. 1982 ANAYASASINDA DEVLETİN TEMEL ORGANLARI ....................................223

F. YÜRÜTME FONKSİYONU VE ORGANI............................................................224

G. CUMHURBAŞKANI’NIN SEÇİLMESİ................................................................226

1. Cumhurbaşkanlığı Seçilme Yeterliği ve Aday Olma Süreci...........................227

2. Cumhurbaşkanının Seçilmesi Süreci ............................................................227

3. Cumhurbaşkanlığı Seçimlerinin Yapıldığı Haller...........................................230

a. Cumhurbaşkanı’nın Normal Görev Süresinin Dolması .........................230

b. Seçimlerin TBMM Tarafından Yenilenmesi Kararının Alınması ............230

İçindekiler 13

c. Seçimlerin Cumhurbaşkanı Tarafından Yenilenmesi Kararının

Alınması ............................................................................................... 230

d. Cumhurbaşkanlığı Makamının Herhangi bir Sebeple Daimî Olarak

Boşalması............................................................................................. 231

4. Cumhurbaşkanı’nın Görevini Sona Erdiren Haller....................................... 231

5. Cumhurbaşkanlığına Vekâlet ...................................................................... 232

6. Cumhurbaşkanı’nın Görev ve Yetkileri........................................................ 233

a. Cumhurbaşkanı’nın Sahip Olduğu Genel Yürütme Yetkisi ve

Görevi .................................................................................................. 234

b. Cumhurbaşkanı’nın Temsil, Anayasanın Tatbik Edilmesini, Devlet

Organlarının Düzenli ve Uyumlu Çalışmasını Temin Etme Yetki ve

Görevleri .............................................................................................. 234

7. Cumhurbaşkanı’nın Yasama Faaliyetlerine Yönelik Dolaylı Etkilemeleri..... 238

H. CUMHURBAŞKANI YARDIMCILIĞI VE BAKANLARIN ATANMASI, İŞLEVLERİ .... 241

1. Cumhurbaşkanı Yardımcıları ....................................................................... 241

2. Bakanlıkların Kurulması ve Bakanların Atanması ........................................ 244

3. Yürütme Yetkisinin Bakanlarla Birlikte Yerine Getirilmesi .......................... 246

İ. ÜST DÜZEY KAMU GÖREVLİLERİNİN ATANMASI........................................... 249

J. CUMHURBAŞKANI, CUMHURBAŞKANI YARDIMCILARI VE BAKANLARIN

SORUMLULUKLARI ...................................................................................... 250

1. Cumhurbaşkanı’nın Siyasî Sorumlulukları................................................... 250

2. Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanların Siyasî Sorumluluğu ................. 253

3. Cumhurbaşkanının Cezaî Sorumluluğu. ...................................................... 254

4. Cumhurbaşkanı’nın Hukukî Sorumluluğu.................................................... 261

5. Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanların Cezaî Sorumlulukları............... 265

6. Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanların Hukukî Sorumlulukları. ........... 269

K. CUMHURBAŞKANININ TARAFSIZLIĞI MESELESİ ............................................ 270

L. YÜRÜTMENİN İŞLEM VE FİİLLERİ.................................................................. 277

1. Cumhurbaşkanı’nın İşlemlerinde “Karşı İmza” Kuralının Mevcut

Olmaması .................................................................................................... 277

2. Cumhurbaşkanı’nın Bireysel İşlemleri ve Düzenleyici İşlemleri .................. 277

M. YÜRÜTMENİN DÜZENLEYİCİ İŞLEMLERİ ........................................................ 278

1. Yasama Yetkisinin Aslîliği, Yürütme Yetkisinin Türev Oluşu ve

İstisnaları..................................................................................................... 278

2. Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi (CBK)......................................................... 283

14 İçindekiler

a. Olağan Dönem KHK’lar ve Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri (CBK) .....284

b. Olağan Dönem CBK’ları ........................................................................286

c. Anayasa’nın 104/17. Fıkrası Kapsamında CBK’lar.................................287

d. Yasama İşlemleri ile CBK’ların Etkisizleştirilmesi ..................................295

e. Anayasa’da CBK ile Düzenleneceği Açıkça Belirtilen Alanlar ................296

f. Yürütme Lehine Mahfuz Düzenleme Alanı Kavramı.............................299

g. Mahfuz Düzenleme Alanına İlişkin Doktrindeki Tartışmalar. ...............301

h. Anayasa’da Açıkça CBK ile Düzenleneceği Belirtilen Dört Konuda

Çıkarılacak CBK’lara İlişkin Mahfuz Düzenleme Alanı Nitelemesine

İlişkin Kanaatimiz..................................................................................307

ı. Olağan Dönem CBK’larının Normlar Hiyerarşisindeki Yeri ...................314

j. Anayasa’da Hem Kanunla Hem de CBK ile Düzenleneceği

Belirtilen Durumlar...............................................................................320

k. Olağan Dönem CBK’ların Yargısal Denetimi .........................................320

l. OHAL Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri. ..............................................321

3. Yönetmelikler...............................................................................................326

4. Yürütme Organının Diğer Düzenleyici İşlemleri: Adsız İşlemler...................327

5. Cumhurbaşkanlığının Uygulama ve Bireysel Kararları. ................................328

N. YASAMA ORGANI VE FONKSİYONU ..............................................................329

1. Yasama Yetkisi .............................................................................................329

2. TBMM Üye Sayısı, Yasama Yılı ve Seçim Dönemi.........................................329

3. Milletvekillerinin Seçimi...............................................................................330

a. Seçim Sistemi........................................................................................330

b. Seçim İttifakı.........................................................................................331

c. Milletvekili Seçilme Yeterliği.................................................................332

d. Seçmen Olabilmenin Anayasal Şartları Şunlardır .................................334

4. TBMM Seçimleri Aşağıdaki Hallerde Yapılır.................................................334

a.. TBMM’nin Seçim Döneminin Sona Ermesi ...........................................334

b. Seçimlerin Yenilenmesi.........................................................................334

c. TBMM’de Erken Seçim Kararı Alınması ................................................335

d. TBMM Seçimlerinin Cumhurbaşkanınca Yenilenmesi ..........................335

e. Genel Seçimlere Bir Yıl ya da Daha Az Bir Sürenin Kaldığı

Dönemde Cumhurbaşkanlığı Makamının Daimî Olarak Boşalmış

Olması...................................................................................................336

İçindekiler 15

5. Seçimlerin Ertelenmesi ............................................................................... 336

6. TBMM’nin Toplanması ve Tatili .................................................................. 336

7. Toplantı ve Karar Yeter Sayısı...................................................................... 337

O. YASAMA FONKSİYONU, TBMM’NİN GÖREV VE YETKİLERİ ............................ 338

1. Yasama Yetkisi ve Kapsamı ......................................................................... 338

2. Yasama Yetkisinin Özellikleri....................................................................... 338

a. Yasama Yetkisinin Genelliği ................................................................. 338

b. Yasama Yetkisinin Aslîliği (İlk-elliği) ..................................................... 340

c. Yasama Yetkisinin Devredilmezliği....................................................... 342

Ö. YASAMA İŞLEMLERİ..................................................................................... 343

1. Parlamento Kararları ve Kanunları Koymak, Kaldırmak ve Değiştirmek ..... 343

2. Kanunların Veto Edilmesi ya da Yayımlanması ........................................... 345

P. BİLGİ EDİNME VE YÜRÜTMEYİ DENETLEME.................................................. 348

1. Yazılı Soru.................................................................................................... 349

2. Genel Görüşme ........................................................................................... 350

3. Meclis Araştırması....................................................................................... 351

R. ÇIKARILMASI ÖZEL USULLERE BAĞLANMIŞ BAZI YASAMA İŞLEMLERİ............ 352

1. Bütçe ve Kesin Hesap Kanununun Önerilmesi ve Kabulü ........................... 352

a. Bütçe Kanununun Önerilmesi ve Kabulü ............................................. 352

b. Kesin Hesap Kanunu: ........................................................................... 354

2. Milletlerarası Antlaşmaların Onaylanmasını Uygun Bulmak....................... 355

3. Genel ve Özel Af İlanına Karar Vermek ....................................................... 357

4. Savaş İlanı ve TSK’lerinin Kullanılmasına İzin Vermek................................. 357

5. Anayasaya Göre TBMM’nin Diğer Bazı Görev ve Yetkileri Şunlardır........... 358

S. YARGI ORGANI VE FONKSİYONU.................................................................. 359

1. Hukuk Devleti.............................................................................................. 359

2. Yargı Bağımsızlığı......................................................................................... 361

3. Yargının Tarafsızlığı ..................................................................................... 364

4. Hâkim Teminatı........................................................................................... 368

Ş. YARGI KOLLARI (DÜZENİ) VE YÜKSEK MAHKEMELER .................................... 369

1. Yargı Yetkisi ve Yargı Kolları ........................................................................ 369

a. Adlî Yargı, Bölge Adliye Mahkemeleri ve Yargıtay ............................... 370

16 İçindekiler

b. İdarî Yargı, Bölge İdare Mahkemeleri ve Danıştay................................372

c. Askerî Yargı...........................................................................................376

2. Uyuşmazlık Mahkemesi ...............................................................................376

3. Sayıştay ........................................................................................................377

4. Seçim Yargısı ve Yüksek Seçim Kurulu (YSK) ................................................378

5. Anayasa Mahkemesi (AYM) .........................................................................379

6. Hâkimler ve Savcılar Kurulu (HSK) ...............................................................384

T. TÜRKİYE’DE VE ABD’DE BAŞKANLIK SİSTEMİNDE DENGELER VE FRENLER

MEKANİZMASI.............................................................................................387

U. TÜRKİYE’DEKİ BAŞKANLIK SİSTEMİ DE DÂHİL GENEL YÖNETİM

SİSTEMİNİN ABD’DEKİ SİSTEMDEN FARKLILIK ARZ EDEN YÖNLERİ. ...............398

Ü. TÜRKİYE’DEKİ BAŞKANLIK SİSTEMİ DE DÂHİL GENEL YÖNETİM SİSTEMİ

İLE ABD’DEKİ SİSTEMİN BENZEŞEN YÖNLERİ.................................................406

V. 2017 ANAYASA DEĞİŞİKLİĞİ İLE ABD BAŞKANLIK SİSTEMİNE İLİŞKİN BİR

DEĞERLENDİRME.........................................................................................407

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

TÜRKİYE’DEKİ BAŞKANLIK SİSTEMİNE YÖNELİK

ELEŞTİRİLER VE DEĞERLENDİRMELER

A. BAZI ELEŞTİRİLEN KONULARA İLİŞKİN DEĞERLENDİRMELER ..........................409

1. Cumhurbaşkanının Ülkeyi Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri ile

Yöneteceği Yönündeki Eleştiriler. ................................................................409

2. Cumhurbaşkanının ve Kabinenin Hiçbir Siyasî Sorumluluğunun

Mevcut Olmadığı ev Cezaî Sorumluluğunun da İhtimal Dışı Kıldığı

Yönündeki Eleştiriler....................................................................................418

3. Seçimlerin Birlikte Yapılması: Bölünmüş Hükümetler Döneminde

Sistem Kilitlenecek, Cumhurbaşkanı ile Meclis Uyumu Kuvvetler

Ayrılığını Bitirecek ........................................................................................422

4. Seçimlerin Yenilenmesi................................................................................432

5. Yargı Bağımsızlığı ve Tarafsızlığının Ortadan Kalkacağı Yönündeki

Eleştiriler......................................................................................................446

a. HSK’ya İlişkin Eleştiriler Konusunda Değerlendirmeler ........................452

b. AYM Hakkında Yapılan Eleştirilere İlişkin Değerlendirmeler ................464

c. Yargı Temelli Sorunların Daha Başka Köklü Temelleri ..........................471

6. Sahici Manada Kuvvetler Ayrılığının Sağlanamayacağı Yönündeki

Eleştiriler......................................................................................................476

İçindekiler 17

7. Hükümet Sistemleri Kuvvetler Ayrılığı İlişkisi .............................................. 477

8. Cumhurbaşkanının Partili Olabilmesi ve Tarafsızlığı Meselesi .................... 482

a. Demokratik Rejimlerde Devlet Başkanı’nın Partilerle İlişkisi ve

Tarafsızlığı ............................................................................................ 484

b. Türkiye’de Geçmiş Yıllarda Cumhurbaşkanı ile Partiler Arasındaki

İlişkiler.................................................................................................. 490

c. 2017 Anayasa Değişikliği ile Partili Cumhurbaşkanı Yolunun

Açılmış Olması...................................................................................... 493

d. Partili Cumhurbaşkanlığını Lüzumlu Kılan Gereklilikler ....................... 494

e. Milletvekillerini ve TBMM’yi Güçlendirici Yönde Öneriler................... 496

9. Üniter Yapı Yerine Federal Yapının Getirileceği .......................................... 498

10. Türkiye’de Başkanlık Sisteminin, Diktatörlük veya Otoriterizme

Dönüşmesi .................................................................................................. 500

11. Cumhurbaşkanı Tarafından Yapılan Atamaların TBMM’nin Onayına

Tabi Olmaması ............................................................................................ 507

12. Yeni Sistemde Bütçe Kanununa İlişkin Hükümlere Yönelik Eleştiriler......... 513

a. Başkanlık Sisteminin Uygulandığı Bazı Ülkelerdeki Uygulamalar......... 514

b. 2017 Değişikliği ile Getirilen Düzenleme Hakkında

Değerlendirmeler................................................................................. 518

B. 2017 ANAYASA DEĞİŞİKLİĞİ İLE BENİMSENEN HÜKÜMET SİSTEMİNİN

BAŞKANLIK YA DA BİR BAŞKA HÜKÜMET SİSTEMİ OLDUĞUNA DAİR

DEĞERLENDİRMELER ................................................................................... 522

C. BAŞKANLIK, BAŞKANCI YA DA DELEGASYONCU (DELEGATİF) BAŞKANLIK

SİSTEMİ....................................................................................................... 523

D. TÜRKİYE’DEKİ HÜKÜMET SİSTEMİNE DAİR DEĞERLENDİRMELER .................. 526

SONUÇ ...................................................................................................................... 533

KAYNAKÇA ................................................................................................................ 539